Alheimurinn

Að baki fyrirbrigðinu: Halastjörnur eru tímahylki í geimnum

Ár 1577 uppgötvaði danski stjörnufræðingurinn Tycho Brahe fyrstu halastjörnuna á næturhimni. Meira en 400 árum síðar eru stjörnufræðingar enn að afhjúpa leyndardóma þessara háhraðafornminja í geimnum.

BIRT: 13/11/2022

 

Halastjörnur eru tímahylki í geimnum.

 

Eitt sinn voru þær taldar tákn um reiði guðanna. Nú eru þær mikilvægir kubbar í púsluspili sem stjörnufræðingar hafa verið að raða saman síðan á 16. öld.

 

Halastjörnurnar þjóta gegnum himingeiminn eins og háhraðafornminjar og mynda undirstöður fyrir svörin við mörgum erfiðum spurningum mannanna.

 

Halastjörnur í tölum

 

2061

verður árið þegar Halley-halastjarnan á næst leið um innri hluta sólkerfisins og verður þar með sýnileg á himni.

 

3.591

halastjörnu þekkja vísindamenn með fullri vissu. Þó er talið að til séu milljarðar halastjarna.

 

45

kíló vóg lendingarhylkið frá Stardust-geimfari NASA sem 2006 skráði sig á spjöld sögunnar með því að flytja í fyrsta sinn sýni úr halastjörnu til jarðar.

 

3.000

halastjörnur hefur geimfarið The Solar and Heliospheric Observatory uppgötvað síðan það var sent á braut um sólina 1995.

 

Um 0,07

ljósár frá sólinni telja vísindamenn að hið svonefnda Oortský sé. Þangað liggur braut flestra halastjarna í sólkerfinu.

 

1985

var árið þegar áhugamennirnir Alan Hale og Thomas Bopp komu auga á eina skærustu halastjörnu allra tíma, Hale-Bopp, í sjónaukum sínum.

 

RANNSÓKNIR

 

Þann 12. nóvember 2014 tókst í fyrsta sinn að lenda manngerðum hlut á halastjörnu.

 

Þetta var þegar ESA (European Space Agency) lenti lendingarfari geimfarsins Rosettu á halastjörnunni 67P.

 

Ferðin til halastjörnunnar var löng og Rosetta fór þrisvar fram hjá jörðu og einu sinni fram hjá Mars áður en geimfarinu var slöngvað áfram út í geiminn á braut halastjörnunnar.

 

Lendingin tókst ekki fullkomlega þar eð lendingarfarið hafnaði í skugga og varð því fljótlega straumlaust en Rosetta var á braut um halastjörnuna í tvö ár og það reyndist ómaksins virði.

 

Hin misheppnaða lending á 67P árið 2014 markaði tímamót í rannsóknasögunni.

 

Tækin um borð í Rosettu greindu m.a. frumefnin súrefni og fosfór ásamt amínósýrunni glycin sem gufa upp frá halastjörnunni.

 

Þessi efni eru helstu undirstöðuefni lífsins og styrkir þá kenningu að halastjörnur hafi sáð fræi lífsins yfir jörðina.

 

VÖRÐUR Á LEIÐINNI

 

Fyrstu halastjörnuna fann danskur stjörnufræðingur 1577. Síðan hafa þessi tímahylki geimsins þotið fram hjá sjónaukum stjörnufræðinga á miklum hraða.

 

1577: Tycho Brahe sér halastjörnu í geimnum

Danski stjörnufræðingurinn Tycho Brahe fylgist með halastjörnu og ályktar að hún sé fjær jörðu en tunglið. Áður héldu menn að halastjörnur mynduðust í gufuhvolfinu.

1680: Halastjarna skoðuð gegnum sjónauka

Stjörnufræðingurinn Gottfried Kirch skoðar fyrstur manna halastjörnu í sjónauka. Sú halastjarna var meðal þeirra björtustu á 17. öld.

1704: Halley sér endurkomu fyrir

Á grundvelli þyngdarlögmálsins reiknar breski stjörnufræðingurinn Edmund Halley út að björt halastjarna komi reglubundið og spáir endurkomu hennar 1758 – honum skeikaði aðeins um eitt ár.

1950: Hollendingur stingur upp á duldu halastjörnuskýi

Hollenski stjörnufræðingurinn Jan Hendrik Oort setur fram þá kenningu að halastjörnur komi úr gríðarstóru skýi sem umlyki sólkerfið.

1994: Árekstur veldur 3.000 km háu sveppaskýi

Halastjarnan Shoemaker-Levy 9 rekst á Júpíter og springur í marga hluta áður en kílómetra stór brot falla niður á þessa risastóru plánetu.

2005: NASA nær skýrustu myndinni af halastjörnu

Eftir 431 milljón kílómetra ferð fer geimfarið Deep Impact fram hjá halastjörnunni Hartley-2 í aðeins 700 km fjarlægð og tekur bestu myndir af halastjörnu hingað til.

2017: Vindillaga loftsteinn vekur undrun

Vísindamenn uppgötva vindillaga hlut á ferð gegnum sólkerfið. Fyrirbrigðið fær nafnið Oumuamua og hin furðulega lögun vekur mikla undrun.

FRAMTÍÐIN

BNA, Evrópa og Kína leita svara áfram

Eftir að geimfarið Rosetta fann grunnefni lífs í formi amínósýru á halastjörnunni 67P hefur vísindamenn dreymt að rannsaka þessa „skítugu snjóbolta“ betur í leit að fleiri ummerkjum um upphaf lífs á jörðinni.

 

Halastjörnur eru upprunnar í árdaga sólkerfisins og þess vegna vona vísindamenn að rannsóknir á þessum djúpfrystu tímahylkjum geti veitt innsýn í hvernig sólkerfið leit út fyrir milljörðum ára.

 

Nýir sjónaukar og geimför eiga að grandskoða halastjörnur

Bandaríkjamenn hyggjast rannsaka halastjörnur úr fjarlægð með nýjum sjónauka en Kínverjar og Evrópumenn ætla að senda geimför alveg upp að þeim.

 

James Webb-sjónaukinn á að varpa nýju ljósi á sögu sólkerfisins

Fljótlega eftir geimskotið 2021 hóf stærsti geimsjónauki sögunnar, James Webb, athuganir á þremur mismunandi gerðum sjónauka með innrauðu ljósi sem er mannsauganu ósýnilegt. Vísindamenn vona að þetta veiti nýja innsýn í sögu sólkerfisins.

ESA leitar að nýjum halastjörnum

Ár 2028 ætlar evrópska geimferðastofnunin ESA að senda geimfarið Comet Interceptor 1,2 milljónir kílómetra út í sólkerfið til að skoða þá nýfundnar halastjörnur. Halastjörnur eru aðeins skamma hríð í innri hluta sólkerfisins og bera því í sér vel varðveitt efni frá bernsku sólkerfisins.

Kínverjar hyggjast rannsaka skrýtna halastjörnu

Árið 2024 hyggjast Kínverjar senda geimfar til halastjörnunnar 133P sem er í loftsteinabeltinu milli Mars og Júpíters.

Halastjarnan er merkileg þar eð hún er í loftsteinabeltinu en sendir frá sér lýsandi hala úr gasi og ryki eins og halastjörnur.

LESTU EINNIG

Maðurinn

3 ókostir við greind

Jörðin

Ný NASA-flugvél á að minnka losun í flugi

Jörðin

Ný NASA-flugvél á að minnka losun í flugi

Náttúran

Eitruðustu efni veraldar

Náttúran

Eitruðustu efni veraldar

Jörðin

Maðurinn hefur breytt möndulhalla jarðar

Náttúran

Topp 5: Af hvaða dýrum er mestur fjöldi?

Maðurinn

Þessir einstaklingar eru í minni hættu á að greinast með heilabilun

NÝJASTA NÝTT

Lifandi Saga

Flugmóðurskip úr sagi og ís átti að brjóta kafbáta Þjóðverjanna á bak aftur

Maðurinn

Er skaðlegt að halda aftur af hnerra?

Lifandi Saga

Samkynhneigður sjónvarpsleikari skáldaði upp sögur um eiginkonur

Maðurinn

Hvernig myndast krabbamein?

Alheimurinn

Þrisvar sinnum stærra en Everestfjall: Goshalastjarna gæti brátt sést á himni í fyrsta sinn í 70 ár

Tækni

Dulkóðaður gjaldmiðill: 7 atriði sem þú ættir að vita um rafmynt 

Menning

Af hverju fengu inúítar ekki skyrbjúg?

Lifandi Saga

Fjórir kvillar sem bóluefni hafa knésett

Menning og saga

Frumstæð manntegund jarðsetti hina látnu

Maðurinn

Vísindamenn endurnýja hárvöxt á músum

Lifandi Saga

Flugmóðurskip úr sagi og ís átti að brjóta kafbáta Þjóðverjanna á bak aftur

Maðurinn

Er skaðlegt að halda aftur af hnerra?

Lifandi Saga

Samkynhneigður sjónvarpsleikari skáldaði upp sögur um eiginkonur

Maðurinn

Hvernig myndast krabbamein?

Alheimurinn

Þrisvar sinnum stærra en Everestfjall: Goshalastjarna gæti brátt sést á himni í fyrsta sinn í 70 ár

Tækni

Dulkóðaður gjaldmiðill: 7 atriði sem þú ættir að vita um rafmynt 

Menning

Af hverju fengu inúítar ekki skyrbjúg?

Lifandi Saga

Fjórir kvillar sem bóluefni hafa knésett

Menning og saga

Frumstæð manntegund jarðsetti hina látnu

Maðurinn

Vísindamenn endurnýja hárvöxt á músum

Fáðu aðgang að vÍSINDI.IS

Ókeypis í 2 vikur!

 

Eftir það kostar eingöngu 1.390 kr. á mánuði og enginn uppsagnarfrestur.

 

Innifalið er aðgangur að öllum greinum á vefnum ásamt rafræna útgáfu af nýjustu tölublöðunum.

  • Fullur aðgangur að visindi.is
  • Frábærar myndir og myndbönd
  • Aðgengilegt í öllum snjalltækjum
  • Fullur aðgangur að gríðarlegu magni eldri greina
  • Nýjustu tölublöðin í rafrænu formi

Náttúran

Hversu lengi getur könguló lifað af í ryksugupokanum?

Náttúran

Hversu lengi getur könguló lifað af í ryksugupokanum?

Maðurinn

Líkami þinn lifir eftir dauðann

Maðurinn

Líkami þinn lifir eftir dauðann

Maðurinn

Hvers vegna þola sumir ekki kóríander?

Heilsa

Bakteríur í blóði auka þyngdina

Maðurinn

Svefnleysi skaðar þarmana

Lifandi Saga

Hvert flúðu spænskir Gyðingar?

Vinsælast

1

Menning

Af hverju fengu inúítar ekki skyrbjúg?

2

Maðurinn

Þessir einstaklingar eru í minni hættu á að greinast með heilabilun

3

Maðurinn

Hvernig myndast krabbamein?

4

Maðurinn

3 ókostir við greind

5

Maðurinn

Er skaðlegt að halda aftur af hnerra?

6

Náttúran

Topp 5: Af hvaða dýrum er mestur fjöldi?

1

Menning

Af hverju fengu inúítar ekki skyrbjúg?

2

Maðurinn

Hvernig myndast krabbamein?

3

Maðurinn

3 ókostir við greind

4

Maðurinn

Er skaðlegt að halda aftur af hnerra?

5

Lifandi Saga

Nanjing harmleikurinn verri en hin versta martröð

6

Náttúran

Eitruðustu efni veraldar

Lifandi Saga

Þess vegna trúa milljónir á mýtuna: Barnaníðingar djöfulsins 

Vísindamenn

Stærðfræðisnillingur fann upp tölvuna

Heilsa

Þess vegna ættir þú alltaf að setja klósettlokið niður áður en þú sturtar

Maðurinn

Vanþroskað tvíburafóstur fjarlægt úr heila ársgamallar stúlku

Lifandi Saga

Hver fékk fyrsta rauða spjaldið?

Lifandi Saga

Hvert var banamein Elvis Presleys?

Maðurinn

Angistargenið er nú fundið

Náttúran

Glæpir borga sig

Náttúran

Af hverju límist lím ekki við innra byrði túbunnar?

Maðurinn

Vísindamenn hafa komist að rót mannvonskunnar: Fræðist um verstu hliðar ykkar

Lifandi Saga

Refsiföngum í síðari heimsstyrjöldinni fórnað 

Maðurinn

Af hverju eiga karlmenn auðveldara með að fá fullnægingu en konur?

Flugmóðurskip úr sagi og ís átti að brjóta kafbáta Þjóðverjanna á bak aftur

Skortur á stáli ýtti undir sköpunarkraft bandamanna í baráttunni við hina illræmdu kafbáta nasistanna. Ein ótrúlegasta tilraunin átti sér stað á stöðuvatni einu í Kanada.

Lifandi Saga

ÁSKRIFT AÐ VÍSINDI.IS

Prófaðu í 14 daga ókeypis!

  • Fullur aðgangur að vefnum okkar með tæplega 3000 skemmtilegum og spennandi greinum um allt milli himins og jarðar á sviði vísinda og sögu.
  • Lifandi vísindi/Lifandi saga í rafrænni útgáfu á vefnum,
  • Aðeins 1.690 krónur á mánuði.
  • Engin skuldbinding – Þú getur hætt hvenær sem er.

ÁSKRIFT AÐ TÍMARITINU

Þrjú tölublöð + gjöf: Skemmtilegur sjónauki
  • Þrjú næstu tölublöð Lifandi vísinda/Lifandi sögu – sent heim til þín – eins færðu lítinn og vandaðan sjónauka að gjöf.
  • Fullur aðgangur að vefnum okkar – visindi.is – með tæplega 3000 skemmtilegum og spennandi greinum um allt milli himins og jarðar á sviði vísinda og sögu.
  • Spennandi greinar og flottar myndir sem svala forvitni þinni.
  • Þú getur hætt eftir tilboðið en ef þú heldur áfram skuldbindur þú þig aðeins þrjú tölublöð í einu og þú getur sagt upp hvenær sem sem og klárar þá tímabilið sem er hafið.
  • Venjuleg áskrift – þrjú tölublöð – kostar aðeins 7.590 kr

Sjónauki og þriggja blaða áskrift – Alls 3.800 kr.

Lifandi vísindi

Lyf

Lifandi saga

Search

Ertu áskrifandi að tímaritinu?

Áskrifendur að tímaritinu geta fengið frían aðgang að vefnum hér.

Innskráning

Ertu áskrifandi að tímaritinu?

Áskrifendur að tímaritinu geta fengið frían aðgang að vefnum hér.