Maðurinn

Sannleikurinn um heilabilun

Fjöldi fólks með heilabilun mun margfaldast um allan heim á næstu áratugum og leiða til gríðarmikilla útgjalda. Enn hefur ekki fundist nein lækning, aðeins meðferð sem dregur úr einkennum.

BIRT: 16/10/2022

JÁ - ALZHEIMER ER ALGENGASTA ÁSTÆÐAN

Enn vita vísindamenn ekki nóg um alzheimersjúkdóminn sem er algengasta orsök heilabilunar. En hægt er að draga úr hættunni á að fá sjúkdóminn.

 

Heilabilun eru samheiti yfir allmarga sjúkdóma sem allir einkennast af minni andlegri hæfni. Alzheimer er algengasti sjúkdómurinn og á sök á um 60% tilvika en líka má nefna æðakölkun og Lewy body-sjúkdóminn.

 

Um 200 sjúkdómar eru þekktir. Allt frá 1984 hafa grunsemdir beinst að uppsöfnun prótínsins beta-amyloids í holrúmum milli heilafrumna.

 

Vísindamenn telja að svonefnd sekretase-ensím kljúfi prótínið APP rangt.

 

Afleiðingin verður beta amyloid og þetta er þá galli í prótínameðferð líkamans. 

Þetta gerir alzheimer

1 – Holrými í heilanum vaxa og heilamassinn dregst saman.

 

2 –  Heiladrekinn sem helsta miðstöð minnisins, dregst saman.

 

3 –  Heilabörkurinn dregst saman en hann er í lykilhlutverki varðandi vitundina.

 

Þótt menn séu enn ekki vissir um orsakir alzheimers og þótt allar lækningatilraunir hafi mistekist eru vissir áhættuþættir vel þekktir.

 

Meðal þeirra má nefna sykursýki 2, háan blóðþrýsting og offitu. 2019 sýndu breskir vísindamenn hjá læknadeild Exeterháskóla fram á að heilbrigðir lífshættir dragi úr hættu á alzheimer um 35%.

 

Heilbrigða lífshætti skilgreina vísindamennirnir sem hreyfingu, fjölbreytt fæði, hóflega áfengisneyslu og algert reykingabindindi.

JÁ - BITNAR MEST Á ELDRA FÓLKI

98% allra sem greinast með heilabilun sem líka nefnist dementia eða kölkun, eru eldri en 65 ára og vegna þess að íbúar í æ fleiri heimshlutum verða sífellt langlífari, mun þessu fólki fjölga gríðarlega á næstu áratugum.

 

Árlega greinast 9,9 milljónir til viðbótar.

 

Þetta þýðir einfaldlega að fjöldinn muni tvöfaldast á hverjum 20 árum, miðað við töluna 50 milljónir árið 2017 og verða 132 milljónir árið 2050.

 

Jafnframt munu útgjöld samfélagsins margfaldast, m.a. vegna örorku fyrir ellialdur og svo auðvitað vegna aukins álags á heilbrigðiskerfi þjóðanna.

 

Þegar árið 2018 voru útgjöld vegna heilabilaðra sjúklinga orðin 1,18% af samanlagðri landsframleiðslu þjóða á hnettinum.

 

Þetta samsvarar meira en 125 þúsund milljörðum íslenskra króna en má líka orða svona: Ef við ímyndum okkur ríki með mannfjölda sem samsvaraði öllum þessum sjúklingum, væri það ríki 18. stærsta hagkerfis heims, með svipaða landsframleiðslu og Holland, Sádi-Arabía eða Tyrkland og talsvert umfangsmeira hagkerfi en á Norðurlöndunum tilsamans.

Skref fyrir skref: Alzheimer leggur heilann undir sig

 

– 1. Létt vitundarskerðing

Heilasvæði: Alzheimers verður vart um miðbik gagnaugablaðanna.

 

Einkenni: Væg skerðing skammtímaminnis.

 

Tímaskeið: Um 7 ár.

 

– 2. Mildur alzheimer

Heilasvæði: Sjúkdómurinn breiðist um gagnaugablöðin og upp í hvirfilbörkinn.

 

Viðbótareinkenni: Skert lestrarhæfni, stöðuskyn og erfiðara að þekkja fólk.

 

Tímaskeið: Um 2 ár.

 

– 3. Miðlungs alzheimer

Heilasvæði: Sjúkdómurinn breiðist út í ennisblaðið.

 

Viðbótareinkenni: Hvatvísi, skert athygli og skert dómgreind.

 

Tímaskeið: Um 2 ár.

 

– 4. Þungur alzheimer

Heilasvæði: Sjúkdómurinn berst í hnakkasvæði.

 

Viðbótareinkenni: Sjóntruflanir.

 

Tímaskeið: Um 3 ár (til andláts).

HEILABILUN ER ARFGENG - EKKERT BENDIR TIL ÞESS

Það er aðeins í litlu hlutfalli tilvika sem heilabilun gengur beinlínis í arf. Þó er fólki með tiltekin gen (t.d. APOE4-genið) hættara við heilabilunarsjúkdómi en öðrum.

 

Algengasti sjúkdómurinn, alzheimer gengur sjaldnast í arf, þótt sumir áhættuþættir geti gert það.

 

Einstöku sjúkdómar, svo sem Huntingtons-sjúkdómur, eru hins vegar beintengdir genum og geta því birst kynslóð fram af kynslóð.

 

Sé annað foreldra með gen sem kóðar fyrir heilabilunarsjúkdómi eru 50% líkur til að barnið fái sjúkdóminn. Nú er unnt að greina slík gen en sjúkdómarnir eru ólæknandi. Þá er aðeins hægt að milda og tefja.

Þetta arfgengur er sjúkdómurinn

Aðeins örlítið hlutfall heilabilunartilfella má rekja til erfða. Hér fyrir neðan eru mismunandi sjúkdómar sem geta leitt til heilabilunar.

Alzheimer: 62%

Aðeins 1-3% má rekja til erfða. Þegar sjúkdómurinn erfist, birtist hann fyrr.

Æðakölkun: 17%

Ekkert bendir til að heilabilun vegna æðakölkunar sé arfgeng.

Æðakölkun/Alzheimer: 10%

Ekkert bendir til að blendingsútgáfan erfist.

Lewy body-sjúkdómur: 4%

 Ekkert bendir til að sjúkdómurinn sé arfgengur.Ekkert bendir til að sjúkdómurinn sé arfgengur.

Kölkun í framheilaberki: 2%

Allt að 40% sjúkdómstilvika eru vegna erfða.

Parkinson: 2%

15% tilvika koma upp í fjölskyldum þar sem sjúkdómurinn er algengur og erfðir gætu skipt máli.

Annað: 3%

M.a. Huntingtons sjúkdómur sem er erfðabundinn en sjaldgæfur.

Svo arfgengur er sjúkdómurinn

Aðeins örlítið hlutfall heilabilunartilfella má rekja til erfða. Hér fyrir neðan eru mismunandi sjúkdómar sem geta leitt til heilabilunar.

Alzheimer: 62%

Aðeins 1-3% má rekja til erfða. Þegar sjúkdómurinn erfist, birtist hann fyrr.

Æðakölkun: 17%

Ekkert bendir til að heilabilun vegna æðakölkunar sé arfgeng.

Æðakölkun/Alzheimer: 10%

Ekkert bendir til að blendingsútgáfan erfist.

Lewy body-sjúkdómur: 4%

 Ekkert bendir til að sjúkdómurinn sé arfgengur.Ekkert bendir til að sjúkdómurinn sé arfgengur.

Kölkun í framheilaberki: 2%

Allt að 40% sjúkdómstilvika eru vegna erfða.

Parkinson: 2%

15% tilvika koma upp í fjölskyldum þar sem sjúkdómurinn er algengur og erfðir gætu skipt máli.

Annað: 3%

M.a. Huntingtons sjúkdómur sem er erfðabundinn en sjaldgæfur.

LESTU EINNIG

HÖFUNDUR: Niels Halfdan Hansen

Shutterstock,© Anders Bothmann,

Heilsa

Er hægt að sofa með opin augun?

Lifandi Saga

Að sjá fangana var áfall: Hermenn grétu

Lifandi Saga

Að sjá fangana var áfall: Hermenn grétu

Náttúran

Ljós ruglar viðbrögð skordýranna

Náttúran

Ljós ruglar viðbrögð skordýranna

Alheimurinn

Stjarna breytir sér í demant

Náttúran

Hversu lengi getur könguló lifað af í ryksugupokanum?

Maðurinn

Líkami þinn lifir eftir dauðann

NÝJASTA NÝTT

Maðurinn

Hvernig myndast krabbamein?

Alheimurinn

Þrisvar sinnum stærra en Everestfjall: Goshalastjarna gæti brátt sést á himni í fyrsta sinn í 70 ár

Tækni

Dulkóðaður gjaldmiðill: 7 atriði sem þú ættir að vita um rafmynt 

Menning

Af hverju fengu inúítar ekki skyrbjúg?

Lifandi Saga

Fjórir kvillar sem bóluefni hafa knésett

Menning og saga

Frumstæð manntegund jarðsetti hina látnu

Maðurinn

Vísindamenn endurnýja hárvöxt á músum

Lifandi Saga

Nanjing harmleikurinn verri en hin versta martröð

Maðurinn

3 ókostir við greind

Jörðin

Ný NASA-flugvél á að minnka losun í flugi

Maðurinn

Hvernig myndast krabbamein?

Alheimurinn

Þrisvar sinnum stærra en Everestfjall: Goshalastjarna gæti brátt sést á himni í fyrsta sinn í 70 ár

Tækni

Dulkóðaður gjaldmiðill: 7 atriði sem þú ættir að vita um rafmynt 

Menning

Af hverju fengu inúítar ekki skyrbjúg?

Lifandi Saga

Fjórir kvillar sem bóluefni hafa knésett

Menning og saga

Frumstæð manntegund jarðsetti hina látnu

Maðurinn

Vísindamenn endurnýja hárvöxt á músum

Lifandi Saga

Nanjing harmleikurinn verri en hin versta martröð

Maðurinn

3 ókostir við greind

Jörðin

Ný NASA-flugvél á að minnka losun í flugi

Fáðu aðgang að vÍSINDI.IS

Ókeypis í 2 vikur!

 

Eftir það kostar eingöngu 1.390 kr. á mánuði og enginn uppsagnarfrestur.

 

Innifalið er aðgangur að öllum greinum á vefnum ásamt rafræna útgáfu af nýjustu tölublöðunum.

  • Fullur aðgangur að visindi.is
  • Frábærar myndir og myndbönd
  • Aðgengilegt í öllum snjalltækjum
  • Fullur aðgangur að gríðarlegu magni eldri greina
  • Nýjustu tölublöðin í rafrænu formi

Heilsa

Bakteríur í blóði auka þyngdina

Heilsa

Bakteríur í blóði auka þyngdina

Maðurinn

Svefnleysi skaðar þarmana

Maðurinn

Svefnleysi skaðar þarmana

Lifandi Saga

Hvert flúðu spænskir Gyðingar?

Maðurinn

Rannsókn: Greinileg merki um framhjáhald.

Lifandi Saga

Þess vegna trúa milljónir á mýtuna: Barnaníðingar djöfulsins 

Vísindamenn

Stærðfræðisnillingur fann upp tölvuna

Vinsælast

1

Menning

Af hverju fengu inúítar ekki skyrbjúg?

2

Maðurinn

Líkami þinn lifir eftir dauðann

3

Maðurinn

Þessir einstaklingar eru í minni hættu á að greinast með heilabilun

4

Maðurinn

Hvernig myndast krabbamein?

5

Maðurinn

3 ókostir við greind

6

Náttúran

Hversu lengi getur könguló lifað af í ryksugupokanum?

1

Menning

Af hverju fengu inúítar ekki skyrbjúg?

2

Maðurinn

Þessir einstaklingar eru í minni hættu á að greinast með heilabilun

3

Maðurinn

Hvernig myndast krabbamein?

4

Maðurinn

3 ókostir við greind

5

Náttúran

Topp 5: Af hvaða dýrum er mestur fjöldi?

6

Lifandi Saga

Nanjing harmleikurinn verri en hin versta martröð

Maðurinn

Vanþroskað tvíburafóstur fjarlægt úr heila ársgamallar stúlku

Tækni

100 milljónir hafa kosið: Hér eru hin sjö nýju undur veraldar 

Lifandi Saga

Hvenær voru fóstureyðingar gerðar frjálsar í Bandaríkjunum?

Maðurinn

Hvers vegna þarf eldra fólk minni svefn?

Náttúran

Glæpir borga sig

Náttúran

Af hverju límist lím ekki við innra byrði túbunnar?

Maðurinn

Vísindamenn hafa komist að rót mannvonskunnar: Fræðist um verstu hliðar ykkar

Lifandi Saga

Refsiföngum í síðari heimsstyrjöldinni fórnað 

Maðurinn

Af hverju eiga karlmenn auðveldara með að fá fullnægingu en konur?

Maðurinn

Leiðbeiningar um uppeldi: Reiðilestur veldur niðurbroti í heila

Maðurinn

Hvernig er best að fara á klósettið?

Maðurinn

Auðmaður vill drekka úr æskubrunninum

Hvernig myndast krabbamein?

Allt byrjar þetta með einni frumu sem skiptir sér skyndilega á óeðlilegan hátt og hættir þar með að hlusta á eðlileg vaxtarboð líkamans.

Maðurinn

ÁSKRIFT AÐ VÍSINDI.IS

Prófaðu í 14 daga ókeypis!

  • Fullur aðgangur að vefnum okkar með tæplega 3000 skemmtilegum og spennandi greinum um allt milli himins og jarðar á sviði vísinda og sögu.
  • Lifandi vísindi/Lifandi saga í rafrænni útgáfu á vefnum,
  • Aðeins 1.690 krónur á mánuði.
  • Engin skuldbinding – Þú getur hætt hvenær sem er.

ÁSKRIFT AÐ TÍMARITINU

Þrjú tölublöð + gjöf: Skemmtilegur sjónauki
  • Þrjú næstu tölublöð Lifandi vísinda/Lifandi sögu – sent heim til þín – eins færðu lítinn og vandaðan sjónauka að gjöf.
  • Fullur aðgangur að vefnum okkar – visindi.is – með tæplega 3000 skemmtilegum og spennandi greinum um allt milli himins og jarðar á sviði vísinda og sögu.
  • Spennandi greinar og flottar myndir sem svala forvitni þinni.
  • Þú getur hætt eftir tilboðið en ef þú heldur áfram skuldbindur þú þig aðeins þrjú tölublöð í einu og þú getur sagt upp hvenær sem sem og klárar þá tímabilið sem er hafið.
  • Venjuleg áskrift – þrjú tölublöð – kostar aðeins 7.590 kr

Sjónauki og þriggja blaða áskrift – Alls 3.800 kr.

Lifandi vísindi

Lyf

Lifandi saga

Search

Ertu áskrifandi að tímaritinu?

Áskrifendur að tímaritinu geta fengið frían aðgang að vefnum hér.

Innskráning

Ertu áskrifandi að tímaritinu?

Áskrifendur að tímaritinu geta fengið frían aðgang að vefnum hér.