HVERJIR ERU AFGANIR? – HVENÆR VARÐ AFGANISTAN SJÁLFSTÆTT? – AF HVERJU ER AFGANISTAN MIKILVÆG FYRIR UMHEIMINN? – HLUTVERK AFGANISTAN Í KALDA STRÍÐINU – VAR EINHVERN TÍMANN LÝÐRÆÐI Í AFGANISTAN? – AF HVERJU RÉÐUST SOVÉTRÍKIN INN Í AFGANISTAN? – ÞESS VEGNA SIGRÐUÐU AFGANIR SOVÉTMENN – HVERNIG NÁÐU TALIBANAR VÖLDUM Í AFGANISTAN? – AF HVERJU DRÓGU BNA SIG ÚT ÚR AFGANISTAN?
HVERJIR ERU AFGANIR?
Íbúunum í Afganistan mætti líkja við bútasaumsteppi gert úr ólíkum hópum, þjóðarbrotum og ættflokkum. Obbinn af íbúunum í þessu 650.000 km2 stóra, fjöllótta landi telst vera Pashtúnar en um er að ræða þjóðflokk sem einnig býr í nágrannaríkinu Pakistan, svo og í hálfsjálfstæðu ættbálkasvæðunum milli landanna tveggja.
Af öðrum íbúum Afganistan mætti m.a. nefna Túrkmena og Úsbeka sem tala tyrknesk mál og darí sem telst vera persnesk mállýska. Hasarar eru sérstakur minnihlutahópur sem, andstætt við aðra íbúa landsins sem eru súnní-múslímar, aðhyllist sjíta-túlkun á Kóraninum.
Íslamstrú er það sem tengir íbúana saman en hver hópur hefur yfir að ráða sínu eigin tungumáli, svo og sinni menningu og sögu. Sameiginlegt fyrir alla er þó ströng kynjaskipting og sú staðreynd að réttindi kvenna eru nánast með öllu óþekkt.
HVENÆR VARÐ AFGANISTAN SJÁLFSTÆTT?
Sjálfstæði eftir blóðuga bardaga
Afganistan var formlega lýst sem konungsríki árið 1746 en í raun réttri héldu ættflokkar og fjölskylduhópar áfram að ráða sér sjálfir, líkt og verið hafði í margar aldir á undan. Ættflokkarnir líta hver á annan sem ólík lönd og gera sáttmála eða samkomulag hver við annan, ellegar ráðast hver á annan með sínum eigin herjum á hverjum stað.
Mýmargar ættbálkastyrjaldir gera það að verkum að Afganar eru vanir bardögum og vel vopnum búnir. Þetta fengu Bretar að sannreyna þegar þeir reyndu að ná stjórn yfir landinu á 19. öld með það að markmiði að vernda aðgengi að mikilvægum landareignum í Indlandi. Eftir þriggja ára blóðuga bardaga urðu Bretar að gefast upp árið 1919 og yfirgefa Afganistan sem öðlaðist með því móti sjálfstæði.
LESTU EINNIG
AF HVERJU ER AFGANISTAN MIKILVÆG FYRIR UMHEIMINN?
Tengipunktur fyrir farandkaupmenn
Áður en Bretarnir hörfuðu höfðu þeir fengið Rússa til samstarfs við sig í því skyni að ákvarða landamæri Afganistans, líkt og við þekkjum þau í dag. Ætlunin var að landið gegndi hlutverki stuðpúðasvæðis milli vesturs og austurs.
Hlutverkið sem tengiliður milli Austurlanda nær og Austurlanda fjær var ekki nýtt af nálinni hvað Afgana áhrærði. Lega landsins gerði Afganistan til forna að miðdepli farandkaupmanna og annarra ferðalanga. Landið lá miðja vegu á silkileiðinni sem allt frá fyrstu öldum eftir Krist og fram á 15. öld tengdi Kína við Miðjarðarhafslöndin.
Nálægðin við Indland gerði það að verkum að Afganistan skipti sköpum fyrir utanríkismál Breta en Afganistan var einnig mjög mikilvægt hernaðarlega séð í augum Rússa og annarra stórvelda heimsins.
HLUTVERK AFGANISTAN Í KALDA STRÍÐINU
Stórveldin bitust um velvilja landsins
Eftir að Afganistan öðlaðist sjálfstæði notfærðu leiðtogar landsins sér áhuga stórveldanna, eins og vindurinn blés hverju sinni, með því að stofna til samstarfs við ýmis lönd sem óskuðu eftir að komast til áhrifa í Afganistan.
Með fjármagni og tækniaðstoð annarra landa tókst Afgönum að skipuleggja nútímalegt vegakerfi og seðlabanka sem miðlað gat fé til ört vaxandi bómullar- og vefnaðariðnaðarins.
Jafnframt þessu fengu Afganar nýja stjórnarskrá og nýtt skólakerfi sem bæði var ætlað drengjum og stúlkum.
Meðal þeirra þjóða sem lögðu fram fé voru upprennandi stórveldi millistríðsáranna, Þýskaland, Japan og Ítalía. Þegar Bandaríkin og Sovétríkin komu fram á sjónarsviðið sem ráðandi veldi heims eftir seinni heimsstyrjöld tóku þau við keflinu og urðu helstu velgjörðarmenn Afgana.
Í ljós kom gífurlegur áhugi á Afganistan meðal beggja stórvelda sem andaði köldu á milli á meðan Kaldastríðið geisaði. Bæði stórveldin voru staðráðin í að halda landinu utan seilingar hins landsins, sama hvað það kostaði.
Afganar kunnu svo sannarlega að notfæra sér ástandið til að næla sér í fjármagn og aðstoð beggja stórvelda.
Þökk sé örlæti stórveldanna gátu Afganar nú glaðst yfir nýjum vegum, m.a. afar fullkomnum þjóðvegi milli mikilvægra borga á borð við Kandahar og Herat. Rafveitukerfi landsins var að sama skapi byggt upp, svo og vatnsveitukerfi sem kom að verulega miklu gagni í landi þar sem úrkoma er nánast alveg takmörkuð við vetrarmánuðina.
Stórveldin létu landinu einnig í té aðstoð með kennslu og styrkjum til náms erlendis.
VAR EINHVERN TÍMANN LÝÐRÆÐI Í AFGANISTAN?
Frelsið blómstraði í Kabúl
Nútímavæðingin reis hæst á 6. og 7. áratugnum, tímabilinu sem sagnfræðingar kalla gullöld Afganistan.
Í höfuðborginni Kabúl stunduðu stúlkur nám í háskólanum, íklæddar stuttum pilsum. Í yfirstéttinni og efri lögum miðstéttarinnar lifði fólk lífi sem minnti á lifnaðarhætti á Vesturlöndum.
Margar afganskar konur hófu háskólanám á 7. áratugnum og fóru að vinna utan heimilisins.
Afganistan varð þó aldrei lýðræði í þeim skilningi sem við Vesturlandabúar leggjum í orðið en þess má þó geta að haldnar voru tiltölulega lýðræðislegar kosningar á 7. áratugnum, þar sem konur höfðu kosningarétt og voru kjörgengar. Nýju leikreglurnar höfðu engu að síður í för með sér ógnun í augum stórs hluta íbúanna.
Ættflokkaleiðtogarnir óttuðust sér í lagi tækifæri kvenna til menntunar sem þeir litu á sem árás á fjölskylduna. Í augum umbótaglaðrar yfirstéttarinnar gengu hlutirnir hins vegar ekki nógu hratt fyrir sig. Óánægjan ríkti einkum meðal þeirra mörgu námsmanna sem aðhyllst höfðu marxisma.
Það andaði köldu milli ofangreindra tveggja hópa og árið 1973 keyrði um þverbak.
Þegar Zahir Shah konungur fór til Ítalíu í júlí árið 1973 til að leita sér lækninga gegn augnsjúkdómi sem hrjáði hann, lét forsætisráðherrann Daud Khan til skarar skríða. Hann komst til valda eftir valdarán hinn 17. júlí, steypti konunginum af stóli en hann hafði þá verið við völd í ein 40 ár og lýsti yfir Afganistan sem sjálfstætt lýðveldi.
Mörg dýr drápust í dýragarðinum í Kabúl eða stungu af úr haldi þar, meðan á stríðinu stóð, nema hvað ljónið Marjan hélt kyrru fyrir. Ljónið missti hins vegar sjónina þegar handsprengjum var varpað inn í búr þess.
Kabúl kölluð París Mið-Asíu
Á meðan Afganistan var enn mestmegnis landbúnaðarþjóð óx höfuðborgin Kabúl og breyttist í nútímalega stórborg á fyrri hluta 20. aldar.
Áður en landið öðlaðist sjálfstæði árið 1919 hafði borgin yfir að ráða símalínum, rafmagni og póstþjónustu. Eftir að landið fékk sjálfstæði stækkaði borgin svo á ógnarhraða en þess má geta að landsvæði borgarinnar fjórtánfaldaðist á árunum frá 1925 til ársins 1962.
Á 6. og 7. áratugnum opnuðu fyrstu lúxushótelin og á sama tíma voru settar á laggirnar þekktar breskar stórverslanir, á borð við Marks & Spencer.
Flugstöð var vígð árið 1960 en Sovétmenn höfðu styrkt byggingu hennar og sjö árum síðar opnaði dýragarðurinn en þýskir dýrafræðingar höfðu lagt hönd á plóg með undirbúning hans.
Byggingar borgarinnar hýstu ýmsar verksmiðjur en segja má að í borginni hafi ráðið ríkjum hámenntuð og Vesturlandasinnuð miðstétt sem starfaði á opinberum skrifstofum eða við menntastofnanir borgarinnar. Á árunum upp úr 1960 varð Kabúl enn fremur vinsæll ferðamannastaður en ferðalangarnir nefndu borgina París Mið-Asíu.
AF HVERJU RÉÐUST SOVÉTRÍKIN INN Í AFGANISTAN?
Sovétmenn réðust inn í sundrað ríkið
Stjórnin sem nú tók við völdum kynnti til sögunnar ýmsar róttækar endurbætur en sem dæmi má nefna bann gegn þvinguðum hjónaböndum og greiðslum fyrir brúðir. Ættflokkahöfðingjarnir gerðu uppreisn og fæstir þeirra sýndu miðstjórninni hollustu. Flestir hinna íhaldssömu ættflokkahöfðingja voru enn hliðhollir konunginum og nú þegar hans naut ekki lengur við braust út blóðug uppreisn.
En fleiri en höfðingjarnir voru ósáttir. Sovétríkin höfðu notað hernaðarlegt og borgaralegt hjáparstarf sitt á árunum milli 1960 og 1970 til að öðlast sífellt meiri völd í landinu.
Þegar svo Daud barði allt og alla á bak aftur í viðleitni hans til að halda landinu sameinuðu sem einni heild, m.a. kommúnista, misstu Sovétmenn þolinmæðina. Kommúnistarnir létu taka Daud af lífi í apríl 1978 og sovéskir hernaðarráðgjafar flykktust inn í landið.
Kommúnistar voru jú útlendingar og auk þess trúleysingjar og reyttu fyrir vikið ættflokkahöfðingjana til reiði. Þeir síðarnefndu gerðu allt sem í þeirra valdi stóð til að brjóta á bak aftur vantrúa stjórnina í Kabúl. Brátt átti ríkisstjórnin undir högg að sækja.
Sovétríkin sem nú stóðu frammi fyrir því að glata öllum þeim fjárfestingum sem þeir höfðu lagt af mörkum síðustu áratugina, tóku afdrifaríka ákvörðun. Þann 24. desember 1979 réðst rauði herinn til atlögu. Í valdaráninu myrti herinn leiðtoga þjóðarinnar og kom sínum eigin manni, Babrak Karmal, til valda.
Stórveldin börðust um Afganistan
Á einungis einni öld hafa átt sér stað mörg blóðug valdarán í Afganistan, ýmiss konar stjórnarfar ríkt og margar styrjaldir verið háðar.
– 1919
Stóra-Bretland sleppti tökum á Afganistan sem öðlaðist sjálfstæði. Landið losnaði þó engan veginn við afskipti stórveldanna. Öðru nær.
– 1926
Höfuð Afganistans, Amanullah konungur, kom á ýmsum endurbótum sem ætlað var að nútímavæða landið og liðka fyrir samvinnu við önnur lönd.
– 1956
Samkomulag við forsætisráðherra Sovétríkjanna, Níkíta Krúséff, tengdi Afganistan nánari böndum við Sovétríkin en þeir síðarnefndu lofuðu landsmönnum efnahags- og þróunaraðstoð.
– 1979
Ríkisstjórnin sem naut liðsinnis Sovétmanna, fór að finna fyrir andstöðu bókstafstrúarmanna. Sovétríkin gerðu innrás í Afganistan.
– 1989
Eftir að hafa beðið ósigur fyrir heilögu stríðsmönnunum, mújahedín sem nutu stuðnings Bandaríkjamanna, drógu Sovétmenn sig út úr stríðinu í Afganistan.
– 1996
Talíbanar náðu Kabúl á sitt vald. Komið var á röð og reglu eftir ringulreiðina sem ríkti í kjölfarið á brottflutningi Sovéthersins en þeir innleiddu að sama skapi grimmilegt íslamskt stjórnarfar.
– 11. september 2001
Nítján hryðjuverkamenn úr röðum al-Qaeda-samtakanna gerðu hryðjuverkaárás á Bandaríkin með fjórar farþegaþotur að vopni. Hartnær þrjú þusund manns misstu lífið. Hinn 7. október réðust Bandaríkjamenn og bandamenn þeirra inn í Afganistan með það að markmiði að hegna þeim sem báru ábyrgð á hryðjuverkaárásinni. Þeir brutu hersveitir talíbana brátt á bak aftur.
– 14. apríl 2020
Bandaríkjamenn og talíbanar undirrita friðarsamkomulag í Dóha í Katar. Samkomulagið fól í sér að Bandaríkjamenn skyldu hverfa á brott og að talíbanar mættu ekki ráðast á bandarísku hersveitirnar.
– Ágúst 2021:
Bandaríkjamenn hurfu á brott frá Afganistan og Talíbanar komust aftur til valda.
ÞESS VEGNA SIGRÐUÐU AFGANIR SOVÉTMENN
Sovétríkin gefast upp
Hersveitir Sovétmanna náðu strax tökum á stærri borgum, svo og þjóðvegunum. En á afskekktari svæðum réðu ættflokkastríðsmenn enn ríkjum en þeir kölluðust mujahedín-hermenn eða heilagir stríðsmenn. Sovétmenn svöruðu með því að eyða heilu þorpunum til þess að skæruliðar þessir gætu hvergi dulist.
Jafnframt þessu gerðu þeir einnig árásir úr lofti með aðstoð svokallaðra Mil Mi-24-þyrlna en skrokkar þeirra gátu varist öflugum flugskeytum. Mujahedín-skæruliðarnir áttu í mesta basli með að standast árásir úr þyrlunum, því þeim reyndist erfitt að fela sig á flötu og gróðursnauðu landinu.
Þegar stríðsmönnunum loks áskotnuðust Stinger-flugskeyti frá Bandaríkjamönnum árið 1985 urðu þeir færir um að svara árásunum. Þessi aukna aðstoð gerði sitt gagn og Sovétmenn urðu fyrir sífellt meira tjóni næstu árin á eftir.
Árið 1989 urðu Sovétmenn endanlega frá að hverfa en þegar hér var komið sögu höfðu þeir glatað gífurlegum fjármunum í stríðsrekstrinum, auk þess að bíða mikinn hnekki heima fyrir á sviði stjórnmálanna.
Íslömsk hreyfing olli hræðslu meðal stórveldanna
Bandaríkin og Sovétríkin höfðu barist um aðalhlutverkið á leiksviði heimsstjórnmálanna í 30 ár en árið 1979 olli ný og áður óþekkt hreyfing titringi meðal stórveldanna.
Líta má á ákvörðun Sovétmanna um að ráðast inn í Afganistan og harkaleg viðbrögð Bandaríkjamanna við innrásinni sem eðlilegt framhald á kappi stórveldanna í kalda stríðinu sem segja má að hafi geisað allt frá því að síðari heimsstyrjöld lauk.
Íslamska byltingin í Íran náði hámarki þegar keisaranum sem naut stuðnings Bandaríkjanna var steypt af stóli og æðsti klerkurinn Khomeini komst til valda. Þessi gjörningur olli ótta meðal beggja stórvelda og átti þátt í þeirri ákvarðanatöku þeirra að hafa afskipti af Afganistan.
Sovétmenn óttuðust að Bandaríkjamenn myndu grípa tækifærið til að fremja valdarán og reyna þannig að komast til valda í Íran sem skipti stórveldin miklu máli í hernaðarlegum skilningi. Kommúnistaleiðtogarnir í Moskvu óttuðust jafnframt að múslímska vakningin fengi hljómgrunn hjá íbúum landsins sem óhjákvæmilega myndi sundra stórveldinu.
Bandaríkjamenn óttuðust á hinn bóginn að Sovétmenn myndu notfæra sér ókyrrðina í Íran til að auka völd sín í landinu. Ef Sovétríkin yrðu ríkjandi í bæði Íran og Afganistan, myndi stórveldið öðlast beint aðgengi að Persaflóa og allri olíunni sem hélt lífinu í Vesturlöndum.
Bæði Bandaríkjamenn og Sovétmenn höfðu rangt fyrir sér því trúarleiðtogarnir í Íran lýstu því yfir að báðar þjóðirnar teldust vera vantrúaðir óvinir íslams og stimpluðu þá sem „satana“. Bandaríkin fengu nafnbótina „stóri satan“, á meðan Sovétmenn urðu að láta sér nægja að kallast „litli satan“.
HVERNIG NÁÐU TALIBANAR VÖLDUM Í AFGANISTAN?
Talíbanar biðu átekta
Ósigurinn í Afganistan varð upphafið að endinum fyrir Sovétríkin en um það bil tveimur árum eftir að þeir hörfuðu út úr Afganistan leið stórveldið undir lok. Eins og gefur að skilja hafði stríðið að sama skapi gífurlegan kostnað í för með sér fyrir Afgana sjálfa.
Stórir hlutar almennings höfðu lagt á flótta. Rösklega þrjár milljónir flóttamanna héldu til Pakistan, á meðan hartnær tvær milljónir fóru til Íran. Þar að auki var gífurlegur fjöldi á flótta innan Afganistan. Stríðsreksturinn skildi vegi, borgir og vatnsveitukerfi eftir í hræðilegu ástandi.
Talíbanahreyfingin varð til í fangabúðum í Pakistan, þar sem afganskir drengir hlutu strangtrúarlegt uppeldi.
Hvernig gátum við þagað þegar við urðum vitni að því að verið var að fremja glæpi gegn bæði konum og börnum?“
Mullah Omar
Þess má jafnframt geta að Afganar réðu nú yfir gífurlegu magni vopna og svo gott sem allir afganskir karlmenn voru nú einstaklega vel þjálfaðir skæruliðar.
Hin nýja hægfara ríkisstjórn stóð hins vegar völtum fótum og skálmöld ríkti. Stríðsherrar á landsbyggðinni komu fyrir vegatálmum og kröfðust ólöglegra gjalda, auk þess sem morð, mannrán og nauðganir voru daglegt brauð.
Í upphafi árs 1994 vakti stríðsherra einn í grennd við Kandahar athygli á sér fyrir að ræna og nauðga tveimur ungum stúlkum. Atburðurinn vakti gífurlega reiði skæruliðaforingjans og trúarleiðtogans Mullah Omar.
Hann fékk um 30 unga menn til liðs við sig, frelsaði báðar stúlkurnar úr ánauð og tók stríðsherrann af lífi með því að hengja hann úr fallbyssu á skriðdreka úti fyrir bækistöðvum stríðsherrans.
„Við börðumst gegn múslímum sem breyttu ranglega. Hvernig gátum við þagað þegar við urðum vitni að því að verið var að fremja glæpi gegn bæði konum og börnum“, sagði Mullah Omar máli sínu til skýringar.
Mullah Omar boðaði lög og reglu í Afganistan en slíkt reyndist raunar verða á kostnað frelsis íbúanna.
Áhangendur hans tilheyrðu talíbönum, hreyfingu sem sett var á stofn í gríðarstórum flóttamannabúðum sem komið var á fót í Pakistan meðan á innrás Sovétríkjanna stóð. Þar vörðu ungir drengir tímanum í sérstökum kóranskólum, þar sem þeir hlutu fræðslu um vopnaða bardaga og strangtrúarlega lifnaðarhætti.
Stórir hópar nemendanna lögðu land undir fót frá upphafi árs 1994 og fóru yfir landamærin að Afganistan. Mullah Omar lofaði að koma á röð og reglu og brátt réði hann ríkjum í landinu öllu. Árið 1996 féll sjálf höfuðborgin Kabúl talíbönum í skaut.
Talíbönum tókst að endurheimta lög og reglu að vissu marki. Friðurinn var hins vegar skelfilega dýru verði keyptur.
Íbúarnir glötuðu frelsi sínu alls staðar þar sem talíbanar komust til valda. Blátt bann var lagt við útvarpi, sjónvarpi, kvikmyndahúsum og dansi. Ótrúar eiginkonur voru barðar eða grýttar til dauða og sömu sögu var að segja af ótrúum eiginmönnum. Hendur voru höggnar af fólki fyrir minnstu yfirsjón.
Stúlkum var bannað að ganga í skóla og konur máttu því einungis láta sjá sig á götu væru þær huldar frá toppi til táar og í fylgd karlkyns ættingja.
AF HVERJU DRÓGU BNA SIG ÚT ÚR AFGANISTAN?
Bandaríkjamenn undirbjuggu stríð
Flestar þjóðir heims fordæmdu atferli talíbana en það var þó ekki fyrr en árið 2001 sem alþjóðasamfélagið fékk sig endanlega fullsatt á stjórnarfari þeirra. Þetta gerðist þegar al-Qaeda- samtökin sem voru með aðalbækistöðvar í Afganistan, skipulögðu og gerðu hryðjuverkaárásina hinn 11. september árið 2001 sem dró 3.000 Bandaríkjamenn til dauða.
Árásin olli hneykslan og skelfingu meðal heimsbyggðarinnar allrar. Í augum Bandaríkjamanna markaði hryðjuverkaárásin aðför að öryggi þjóðarinnar og því valdi og þeirri virðingu sem þetta síðasta stórveldi heims hafði notið til þessa. Innan við einum mánuði síðar, hinn 7. október, mynduðu Bandaríkin bandalag við 48 önnur lönd og lýstu Afganistan stríði á hendur.
Hersveitirnar, ásamt aðildarþjóðum Atlantshafsbandalagsins, brutu talíbana fljótt á bak aftur og hinn 13. nóvember réðust hersveitirnar inn í Kabúl. Þar var komið á nýrri ríkisstjórn, undir stjórn Hamids Karzads sem fékk það hlutverk að byggja upp á nýjan leik hið stríðshrjáða land.
„Við höfum nú kvatt tímabil mikilla stríðsátaka og erum að ganga inn í nýja tíma sem einkennast af stöðugleika og jafnvægi“, lýsti varnarmálaráðherra Bandaríkjanna, Donald Rumsfeld, hreykinn yfir tveimur árum síðar.
Friðarsáttmáli
Bandaríkjamenn og bandamenn þeirra urðu þó að viðurkenna að ekki hefði tekist að bera sigur úr býtum í stríðinu. Í febrúar 2020 undirrituðu Bandaríkjamenn svo friðarsáttmála við Talíbana. Sáttmálinn fól í sér að Bandaríkin skyldu yfirgefa landið eigi síðar en 11. september 2021. Hersveitir Vesturlanda entust ekki einu sinni svo lengi í landinu.
Hinn 15. ágúst náðu talíbanar yfirráðum í Kabúl og tveimur vikum síðar, hinn 30. ágúst 2021, yfirgaf síðasti bandaríski hermaðurinn Afganistan, með skottið á milli lappanna, líkt og fyrirrennararnir sem einnig höfðu reynt að koma á friði í þessu upplausnarlandi.
Stríðið hafði dregið minnst 175.000 manns til dauða. Þar af voru 2.500 Bandaríkjamenn og 1.200 bandamenn.
Hér má lesa meira um Afganistan
Stephen Tanner: Afganistan – A Military History from Alexander the Great to the War Against the Taliban, Da Capo Press, 2009
