Canton, Kína, 1839
Vorið 1839 urðu breskir kaupmenn fyrir stóráfalli í Canton, núverandi Guangzhou í Kína. Bretar höfðu selt ópíum inn í landið í trássi við kínversk lög og nú lögðu kínversk yfirvöld hald á 20.000 kassa með þessu ólöglega efni.
Samkvæmt beinni fyrirskipun keisarans fleygðu 500 verkamenn efninu í skurð og helltu svo salti, vatni og kalki yfir. Bretarnir urðu ævareiðir.
Það var ekki nóg með að Kínverjar hefðu eyðilagt 1.400 tonn af gróðavænlegustu söluvöru Breta, heldur fólust líka í aðgerðinni ótvíræð skilaboð um að Kínverjar hefðu alls engan áhuga á fríverslun sem nú var orðin ein æðsta hugsjón Breta.
Við ópíumvinnslu er skorið gat á fræhylkið og safinn látinn renna úr því. Storkinn safinn er hráópíum.
Eftir talsverða milliríkjaspennu næsta árið gripu Bretar til aðgerða. Breski flotinn gerði árásir á kínverskar borgir allt frá Canton í suðri til Tianjin í norðri. Nú skyldi Kínverjum kennt að meta frjálsa verslun.
Þetta ópíumstríð varð ekki eina tilraun Breta til að brjóta á bak aftur andstöðu annarra ríkja gegn fríverslun. Allt fram til næstu aldamóta var frjáls verslun megininnihaldið í uppskrift Breta að árangri, auðsöfnun og völdum.
Lamandi korntollar
Verslunarfrelsi var tiltölulega nýtt fyrirbrigði á Bretlandi, þegar þeir beindu fallbyssum sínum að kínverskum borgum 1840. Áður en bók Adams Smith, Auðlegð þjóðanna, kom út 1776 höfðu Bretar verið sannfærðir um að leiðin til auðsældar ríkisins lægi í því að útflutningur væri meiri en innflutningur.
Röksemdir Smiths fyrir því að frjáls verslun milli ríkja væri mun áhrifaríkari og vænlegri til hagsældar sannfærðu marga hagfræðinga og stjórnmálamenn en það var þó ekki fyrr en að Napóleonsstyrjöldunum loknum 1815 sem fyrir alvöru var tekið að aflétta viðskiptahömlum.
Verksmiðjuiðnaður Breta hafði ríka þörf fyrir ódýr hráefni til framleiðslunnar og á þriðja áratug 19. aldar afnam viðskiptaráðuneytið innflutningstolla af ýmsum vörum, t.d. járni og bómull.
En þetta var aðeins upphafið. Árið 1839 tók verksmiðjueigandinn Richard Cobden forystu í samtökunum „Anti-Corn-Law League“ sem andmæltu þágildandi kornlögum sem kváðu á um tolla af innfluttu korni.
„Heimskuleg sjálfselska jarðeigenda“
Iðnjöfurinn Richard Cobden var ekki hrifinn af kröfum breskra jarðeigenda um tolla á innflutt korn.
Eftir Napóleonsstyrjaldirnar voru háir tollar lagðir á innflutt korn til að vernda innlenda framleiðslu. Jarðeigendur högnuðust á fyrirkomulaginu en hátt brauðverð lagðist þungt á efnaminna fólk.
Það gilti líka um verksmiðjueigendur. Þeir neyddust til að greiða hærri laun til að koma í veg fyrir að verkafólkið sylti. Cobden benti á að afnám korntollanna yrði öllum til gagns. Aðeins „heimskuleg sjálfselska jarðeigenda“ kæmi í veg fyrir nauðsynlegar lagabreytingar, sagði hann.
Cobden tókst að fá í lið með sér bankamenn, presta, verkafólk og fulltrúa umbótahreyfinga og 1846 var lögunum loksins breytt.
Fallbyssur tryggðu frelsi
Þessi sigur sýndi að framtíð Breta lá ekki í landbúnaði heldur iðnaði. Áhrifanna af afnámi korntollanna gætti strax. Ódýrt korn tók að streyma til Bretlands frá Bandaríkjunum.
Samtímis sigldu fulllestuð fraktskip Breta um heiminn. Sem fyrsta iðnvædda þjóðin nutu Bretar þess að fjöldaframleiddar vörur þeirra voru svo ódýrar að handgerðar vörur voru hvergi samkeppnisfærar.
Bretar réðu heiminum
Á 18. og 19. öld tryggður Bretar sér nýlendur um allan heim. Frá nýlendunum fluttu þeir ódýr hráefni fyrir breskan iðnað og tryggðu sér aðgang að mörkuðum um allan heim.
Indland var krúnudjásnið
Eftir orrustuna við Plassey 1757 náðu Bretar valdi yfir auðlindum Indlands sem framleiddi m.a. bast og bómull, mikilvæg hráefni fyrir breskan iðnað. Hið fjölmenna Indland gat til viðbótar skaffað unga menn í breska herinn.
Ástralía veitti forskot
Árið 1788 settust fyrstu Bretarnir að í Ástralíu. Bretar notuðu þetta stóra landsvæði sem fanganýlendu en að auki veitti það mikið forskot að ráða heilu meginlandi og Frakkar gátu aldrei stofnað sína eigin nýlendu í Ástralíu.
Bretar réðu Afríku
Afríka var Bretum mikilvæg. Yfirráð þar tryggðu sjóleiðina til Indlands en að auki voru þar miklar auðlindir. Víðfeðmt net nýlendna tryggði yfirráðin allt frá Kaíró til Góðravonarhöfða.
1850 voru Bretar allsráðandi á heimsmarkaði. Meira en helmingur alls innflutnings í ríkjum á borð við Þýskaland, Frakkland, Belgíu og Bandaríkin kom frá Bretlandi.
Þau ríki sem ekki vildu opna markaði sína fyrir Bretum máttu búast við heimsóknum fallbyssubáta breska flotans. Árið 1840 urðu Kínverjar fyrstir til þess að neyðast til að sætta sig við kröfur Breta um fríverslun – frammi fyrir fallbyssukjöftunum.
Hver er eiginlega ástæða þess að við keyrum hægra megin á veginum og Bretar á öfugum vegarhelmingi miðað við okkur?
Ríkasta þjóð í heimi
Til að vera viðbúnir mögulegri andstöðu sendu Bretar fallbyssuskip til Jamaica upp úr 1870. Þetta herskip var síðan reiðubúið til átaka hvar sem vera skyldi í Karíbahafi ef breskum hagsmunum yrði ógnað.
Ashanti-ríkið í Vestur-Afríku skapaði Bretum vandamál árið 1873 með innrás í Gullströndina sem var bresk nýlenda. Bretar sendu 2.500 manna herlið á vettvang.
Fríverslun Breta á 19.öld gerði London að efnahagsmiðstöð heimsins.
Árið eftir urðu bardagar þar sem Bretarnir lögðu Ashanti-herinn að velli og sprengdu konungshöllina í loft upp. Höfuðborgina, Kumasi, skildu þeir eftir í rústum.
Í friðarsamningum í kjölfarið lofaði konungurinn auðmjúklega að halda öllum verslunarleiðum opnum fyrir Breta.
Þegar hér var komið sögu höfðu iðnaður og verslun ekki einungis gert Breta að ríkustu þjóð veraldar, heldur voru þeir einnig voldugasta stórveldið í skjóli gríðarlega víðtæks nýlenduveldis og traustra viðskiptasambanda.
Bækur um fríverslun Breta
- Cheryl Schonhardt-Bailey: From the Corn Laws to Free Trade, MIT Press, 2006
- Frank Trentmann: Free Trade Nation, Oxford University Press, 2008.
