Fróðleiksmolar
Þess vegna tölum við um þær; Fjöldi býflugna fellur hratt. Þær eru mikilvægir frjóberar og því getur þessi þróun haft skelfilegar afleiðingar fyrir vistkerfi jarðar.
Hvað þýðir það eiginlega? Frjóberarnir dreifa frjókornum milli blómstra og tryggja að plönturnar geti gefið af sér fræ.
Talan sem þú ættir að þekkja: 70 – svo margar af 100 mikilvægustu nytjaplöntum manna eru frjóvgaðar af býflugum.
Engar býflugur – engar möndlur, engir tómatar og ekkert kaffi. Þessir litlu frjóberar skipta sköpum fyrir drjúgan hluta af matvælaframleiðslu heims.
Hunangsbýflugurnar geta verið saman í risastórum búum og gefa okkur hunang og vax en það eru öllu fremur litlu einfararnir – villtar býflugnategundir – sem eru mikilvægari fyrir okkur. Þær eru nefnilega svo uppteknar af því að frjóvga plöntur að þær hafa varla nokkurn tíma til að búa til hunang.
Hér má lesa hvers vegna maður ætti ekki bara að drepa býflugu þó að hún fari í taugarnar á manni.
Hvernig býflugur eru til?
Á heimsvísu fyrirfinnast meira en 20.000 tegundir af býflugum. Flestar þeirra eru á norðlægu og suðlægu belti milli pólanna og miðbaugs þar sem flestar blómategundir er að finna.
Á Íslandi eru tegundirnar þrjár en í Danmörku 296.
Þekktasta býflugnategundin er vafalítið evrópska hunangsbýflugan. Upprunalega lifði hún villt í náttúrunni en var gerð að húsdýri fyrir nokkur þúsund árum af dugmiklum býflugnaræktendum sem veittu flugunum bestu aðstæður til að framleiða hunang.
Núna lifir hunangsflugan sem húsdýr á öllum meginlöndum fyrir utan Suðurskautslandið.
Hunangsflugur eru afar miklar félagsverur og í hverju búi geta lifað milli 20.000 og 60.000 ófrjóar þernur sem geta ekki verpt eggjum heldur taka að sér margvísleg hagnýt verkefni og sjá einkar vel um frjósama drottningu sína.
Hin blásvarta og 200 mg þunga blásefja er stærsta evrópska býflugnategundin. Býflugan er einfari og býr einkum í dauðum trjástofnum á suðlægum svæðum Evrópu.
En það búa ekki allar býflugur saman í félagsbúi eins og hunangsbýflugur. Raunin er sú að meginhluti villtra evrópskra býflugna fara jafnan einförum.
Breytileiki í stærð og útliti meðal villtra býflugna er einnig afar mikill: Þyngd á líkama býflugu getur verið breytileg sem nemur 400 faldri þyngd milli tegunda, frá hinni agnarsmáu Dufourea halictula sem vegur einungis 0,5 mg til blásefjunnar sem er risi og vegur heil 200 milligrömm.
Hvers vegna eru býflugur mikilvægar?
Fiðrildi og randaflugur sem dansa frá blómi til blóms eiga ríkulegan þátt í að frjóvga plöntur náttúrunnar en býflugur eru langmikilvægastar sem frjóberar í náttúrunni.
80 prósent af möndlum heimsins eru framleidd í Kaliforníu og 1,6 milljónir býflugnabúa hjálpa möndlubændum að fræva blóm trjánna.
Sumar plöntur geta frjóvgað sig sjálfar en aðrar þurfa á frjókornum frá öðrum tegundafélögum að halda og þar sem plantan getur sjálf ekki gert mikið til að finna sér „maka“.
Þess vegna þarf hún að reiða sig á þjónustu skordýra sem róta um í sykurríkum blómasafanum og próteinríkum frjókornum sem mynda karlkyns frumurnar.
Í leit að fæðu flytur frjóberinn frjókorn til kvenkynshlutans, frævunnar og frjóvgun á sér stað.
Fyrir margar mikilvægar plöntutegundir eins og hveiti, maís og hrísgrjón sér vindurinn um að dreifa frjókornum. Fyrir aðrar tegundir eins og repju, tómata og kaffi eru býflugurnar nauðsynlegar eigi plönturnar að geta gefið af sér góðan afrakstur.
Þriðji hópur matjurta reiðir sig nánast fullkomlega á frjóvgun býflugna. Það á t.d. við um epli, kíví, bláber, melónur, agúrkur, möndlur, bókhveiti og vanillu.
5.000.000
blóm þarf hunangsbýfluga að heimsækja til að framleiða 1 kg af hunangi.
Til þess að tryggja góða uppskeru á t.d. repjuengi er býflugnabúum oft komið fyrir á strategískum stöðum nærri enginu þannig að býflugurnar geti skotist út þegar jurtirnar blómstra.
Villtar býflugur eru þó skilvirkari frjóvgarar en tamdar hunangsbýflugur. Hunangsbýflugur heimsækja gjarnan hundruði af mismunandi blómategundum en þegar þær fljúga frá einni plöntutegund til annarrar hafa þær ekki alltaf viðeigandi frjókorn með sér fyrir hverja og eina tegund.
Margar villtar býflugur eru hins vegar kresnari. Þær sækja einungis í fáar plöntutegundir og bera því jafnan með sér rétt frjókorn til frjóvgunar.
Á hverju nærast býflugur?
Allar býflugur lifa á blómasykri (e. nektar) og frjókornum. En hver býflugnategund hefur sínar sérstöku þarfir.
Býflugnabú hunangsbýflugna er mikið framleiðsluapparat þar sem árlega er safnað saman 120 til 200 kg af blómasykrum. Drjúgur hluti þeirra fer í að viðhalda vinnuaflinu og býflugnabú getur framleitt árlega um 40 til 80 kg af hunangi.
LESTU EINNIG
Aðrar býflugnategundir geta ekki státað af slíkri umframframleiðslu, heldur fer öll söfnun þeirra í viðhald búanna.
Fyrir humlur skiptir öllu máli að blóm séu í nágrenni þeirra alla ævina því þær myndu annars deyja eftir fáeina daga án blómasykra.
Fullorðnar býflugur éta aðallega blómsafa en fæðubótarefni þeirra eru frjókornin til þess að ná sér í prótín.
Býflugurnar hafa mismunandi aðferðir til að safna frjókornum og líffræðingar skipta þeim í búksafnara sem geyma frjókornin undir búknum og fótasafnara sem hafa lítinn „vasa“ fyrir frjókornin á útlimum sínum.
Mestur hluti frjókornanna fer til lirfanna og frjókorn eru meginefnið í „býflugnakökunni“. Þetta er kúla úr frjókornum sem er límd saman með hunangi en býflugurnar rúlla hæfilega stórum kökum niður til eggs í hverju hólfi, áður en þær innsigla hólfin með vaxi.
Hjá einsömlum býflugum verður lirfan að láta sér duga þennan fæðupakka allt þar til að hún hefur púpast og þroskast í fullvaxinn einstakling.
Eru býflugur árásargjarnar?
Býflugur eru sjaldan jafn árásargjarnar og vespur, því margar býflugnategundir deyja eftir að hafa stungið óvin. Þetta stafar af því að stungubroddur þeirra er búinn agnhaldi.
Agnhaldið þrýstir broddinum lengra niður í fórnarlambið til að eitrið geri meiri skaða en býflugan þarf að gjalda þess með lífi sínu því hún losnar ekki lifandi frá þessari varnaraðgerð.
Hunangsbýflugnadrottningin getur verpt allt að 3000 eggjum á einum degi.
Hunangsbýflugur og humlur eru því ólíklegastar til að grípa til slíkra bragða. Fyrir samfélagslegar býflugur hefur einstaklingurinn minni þýðingu af því að það er alltaf hægt að reiða sig á að nýir afkomendur fylli skarðið.
Fyrir villtar býflugur er málum öðruvísi háttað. Þær eru öllu árásargjarnari því hver einstök býfluga ber ábyrgð á því að koma næstu kynslóð sinni á legg.
Fyrir allar býflugnategundir gildir þó að það eru einungis kvendýrin sem hafa stungubrodd. Karldýrin geta þannig ekki lagt neitt af mörkum til að verja búið.
Hvers vegna búa býflugur til hunang?
Býflugur lifa á blómasafa frá blómum og hunangsbýflugan hefur þróað með sér snjalla leið til að geyma hann til lengri tíma: í sykurlegi. Hunangsframleiðslan hefst þegar býflugurnar safna saman blómasafanum í gegnum sograna sinn.
Hjá hunangsbýflugum rennur blómasafinn niður í stækkaðan vasa í meltingarkerfinu sem nefnist hunangssarpur.
4.000.000.000.000
hunangsbýflugur lifa í allt að 100 milljón býflugnabúum sem er að finna um heim allan. Þar með eru þær 500 sinnum fleiri en menn á jörðu.
Þegar býflugurnar snúa aftur í búið æla þær upp blómasykrinum og eftirláta hann býflugum sem eru í framleiðsludeild „búsins“. Þessar vinnuflugur bæta efnahvötum við blómasafann sem umbreytir sykrunum í honum í glúkósa og frúktósa.
Inni í býflugnabúinu blaka aðrar vinnuflugur síðan vængjum yfir vökvanum allan daginn. Þetta myndar stöðuga loftræstingu og það gufar vatn upp úr vökvanum sem verður þéttari fyrir vikið.
Í slíku formi getur hunang geymst um áraraðir og tekur jafnframt minna pláss þannig að það er meira svigrúm til að birgja sig upp fyrir veturinn, þegar engin blóm er að finna.
Árið 2021 framleiddu býflugur í Kína 486.000 tonn af hunangi. Þar með er landið langstærsti framleiðandi í heimi og skilar meira af hunangi en næstu sex lönd á listanum, Tyrkland, Íran, Argentína, Úkraína, Indland og Rússland – gera samanlagt.
Flestar villtar býflugur gætu því horft öfundaraugum á hunangsbirgðir ættingja sinna. Villtar býflugur framleiða einungis lítið eitt af hunangi og reiða sig einatt á aðrar fæðutegundir til að lifa af.
Hvaða hættur steðja að býflugum?
Það sem býflugur skortir helst er meira rými. Rými fyrir býflugnabú og rými fyrir plöntur sem þær lifa af.
Líklega er þó helsta áskorun fyrir villtar býflugur einfaldlega vaxandi skortur á búsvæðum og ástæðan er einkum iðnaðarlandbúnaður en of lítið af ósnortnum heiðum og engjum með villtum blómum.
Til að búa til 1 kg af hunangi þurfa býflugur að sækja heim um fimm milljónir blóma.
Önnur ógn sem stafar að býflugum eru sjúkdómar. Bæði þeir náttúrulegu og aðrir sem berast með t.d. mítlum sem sníkja á þeim. Með tömdum hunangsbýflugum berast ýmis óþrif til villtra býflugnategunda eins og varroa-mítillinn sem ber banvæna veiru.
Mótstöðukraftur býflugnanna gegn sýkingum minnkar jafnframt þegar þær komast í tæri við þau fjölmörgu skordýraeitur sem gjarnan eru notuð til að hámarka afrakstur í landbúnaði.
Á síðari árum hafa líffræðingar einnig tekið eftir því að hunangsbýflugur geta svelt mikilvægar villtar býflugur vegna iðni sinnar, þannig að þær villtu ná ekki að nærast nægjanlega vel og deyja jafnvel úr hungri.
62,5%
– svo mikið hefur fjöldi býflugna minnkað í suðausturhluta BNA á síðustu 15 árum.
Hjá sumum humlum sem mynda bú hafa menn eins tekið eftir því að einstaklingarnir verða minni þegar búið er nærri stóru hunangsbýflugnabúi. Það er einfaldlega ekki nægjanlega mikil fæða til staðar til að humlurnar geti orðið fullvaxta.
Núna eru menn farnir að taka með í reikninginn hversu mikinn þéttleika af hunangsbýflugum vistsvæði geta þolað án þess að hinir villtu frændur þeirra þurfi að þola skort.
Hvernig getur þú hjálpað býflugum?
Hyggist garðeigendur veita býflugum betri aðstæður þá þurfa þeir að bjóða upp á mikið af blómasykursríkum og frjókornaríkum blómum og leyfa býflugunum einnig að byggja sér hreiður á óröskuðum stöðum í garðinum.
Ensk rannsókn hefur þannig sýnt að mikill þéttleiki humlahreiðra í görðum uppfyllir þessi skilyrði.
Einnig geta svokölluð skordýrahótel hjálpað býflugunum en fáar villtar býflugur flytja inn á slík hótel. Þær geta ekki nýtt sér slík stöðluð holrými heldur þurfa humlurnar sjálfar að geta byggt sér heppilegt hreiður frá grunni.
Skordýrahótel eru aðlaðandi fyrir fjölmörg skordýr, en villtar býflugur kjósa yfirleitt eigið bú.
En býflugur lifa ekki einungis í görðum einbýlishúsa.
Það sem skiptir mestu máli fyrir býflugurnar er að þær komist í tæri við ósnortna náttúru. Þó þarf að gæta þess að sláttur á lággróðri komi ekki í veg fyrir blómstrun plantna.
Með slíkum aðgerðum er hægt að tryggja að í framtíðinni fyrirfinnist ennþá býflugur sem geta hjálpað okkur við að frjóvga allar þær plöntur sem gagnast okkur og náttúrunni.
