Hvað er denisova?
Árið 2008 grefur rússneski fornleifafræðingurinn Alexander Tsybankov upp steingerving í Denisovahellinum í Suður-Síberíu. Beinið er aðeins lítið brot af fingurköggli og ekki öllu stærra en títuprjónshaus. Uppgötvunin reynist hins vegar miklu stærri í sniðum.
Þegar beinið er DNA-greint tveimur árum síðar verður ljóst að beinið er 30-50 þúsund ára gamalt og af óþekktri manntegund.
Tegundin fær heitið Denisova eftir hinsta hvíldarstað þessa einstaklings í hellinum í Síberíu og á næstu árum grafa vísindamenn upp þrjár tennur og brot úr fótarbeini í hellinum.
Nýjustu aðferðir við DNA-greiningu ásamt nýjum steingervingum sem finnast í Tíbet gefa skýrari mynd af þessum „nýja“ forföður nútímamannsins – og bætir við nýrri vitneskju um þróun tegundar okkar.
Denisova hellirinn í Rússlandi er nefndur eftir einsetumanni að nafni Dennis sem bjó þar einhvern tíma á 18. öld. Árið 2008 fundu fornleifafræðingar fyrst steingervinga úr hinum þá óþekkta fornmanni denisova.
Hvenig leit denisova út?
Brot úr fingurköggli og nokkrar tennur.
Það var allt og sumt sem vísindamennirnir hjá Hebrewháskólanum í Jerúsalem í Ísrael höfðu í höndunum árið 2019, þegar þeir ákváðu að endurskapa útlit stúlkunnar sem fengið hefur heitið Denisova 11 og fannst í Síberíu.
Svo er nýjustu DNA-greiningartækni fyrir að þakka að út frá þessum fáu beinaleifum tókst að fá innsýn í útlit þessarar stúlku.
Þessi endurgerð andlits 13 ára stúlku, Denisova 11, byggist á sértækum DNA-greiningum á beinaleifum.
Með því að greina sérstaklega þá efnabyggingu í erfðamenginu sem ákvarðar hvaða gen eru virk og hver óvirk, tókst að finna alls 56 þætti sem voru öðruvísi en í bæði Neandertalsmanni og nútímamanni.
Vísindamennirnir komust að þeirri niðurstöðu að Denisovamenn hafi trúlega líkst Neandertalsmönnum hvað varðaði t.d. lengd andlits og breiðar mjaðmir en hafi líka haft eigin sérkenni, svo sem breiðari höfuðkúpu og breiðari kjálka.
Denisovamenn líkari Neandertalsmönnum
1. Flatur hvirfill
Að ofan var höfuðkúpan flatari en á okkur en áþekk höfuðkúpu Neandertalsmannsins.
2. Lágt enni
Ennið var lægra en enni nútímamanna en svipað og á Neandertalsmönnum
3. Stór grunnur
Sá grunnur sem höfuðkúpan hvílir á var stærri en hjá nútímamönnum en ámóta og hjá Neandertalsmanninum.
Hvar bjuggu denisovar?
DNA-greiningarnar sýndu líka að Denisovamenn höfðu sérstakt genaafbrigði sem eykur þol gagnvart súrefnisskorti sem getur gert vart við sig í mikilli hæð.
Hvers vegna tegundin hafði þetta þol, þegar bústaðir hennar voru aðeins í 700 metra hæð yfir sjávarmáli, eins og í Denisovahellinum olli vísindamönnunum heilabrotum. En skýringin fékkst árið 2019. Þetta fólk lifði líka uppi í fjöllum.
Sú niðurstaða fékkst eftir að kínverskir vísindamenn höfðu rannsakað steinrunninn mannskjálka sem fannst 1980 í Baishiya Karsthelli í 3.280 metra hæð á tíbetsku sléttunni við Himalajafjöll.
Kjálkinn komst ekki í hendur vísindamanna fyrr en meira en 30 árum síðar og þá sýndu prótíngreiningar að hann var af Denisovamanni.
MYNDSKEIÐ: Sjáðu endurgerð af denisova-kjálkanum
Denisovakjálkinn var um 120 þúsund árum eldri en síberísku steingervingarnir og sýndi að Denisovamenn höfðu þróað hæfnina til að lifa í mikilli hæð áður en þeir héldu frá Tíbet til Síberíu.
Umfangsmikil rannsókn Íslenskrar erfðagreiningar á 27.000 Íslendingum sýndi svo árið 2020 að Denisovamenn hafa verið mun útbreiddari en áður var talið.
Íslendingar bera í sér leifar af erfðaefni Denisovamanna og það þýðir væntanlega að tegundin hefur einnig lifað miklu vestar en álitið hafði verið.
Denisova DNA sem fannst í Evrópubúum bendir til þess að Denisova (rautt) hafi deilt stóru búsvæði með Neanderdalsmönnum (blátt).
Af hverju hvarf Denisova?
Erfðaefni Denisovamanna gæti hafa endað í núlifandi Evrópumönnum eftir blöndun Denisova- og Neandertalsmanna sem vitað er að síðar blönduðust nútímamönnum.
Þessi kenning styrktist enn þegar fornleifafræðingar fundu einnig leifar erfðaefnis Neandertalsmanna í beinaleifum stúlkunnar Denisova 11.
Vísindamenn telja að Denisova- og Neandertalsmenn hafi dáið út um svipað leyti eða fyrir nálægt 40.000 árum.
Aðrar fornar manntegundir
Homo heidelbergensis
Uppgötvun: 1907 í Þýskalandi.
Dó út: Fyrir 120.000 árum.
Homo floresiensis
Uppgötvun: 2003 á Indónesíu.
Dó út: Fyrir 50.000 árum.
Neandertalsmaður
Uppgötvun: 1829 í Belgíu.
Dó út: Fyrir 40.000 árum.
Homo erectus
Uppgötvun: 1891 í Indónesíu.
Dó út: Fyrir 108.000 árum.
Homo Luzonensis
Uppgötvun: 2007 á Filippseyjum.
Dó líklega út: Fyrir 50-40.000 árum.
Nákvæmlega hvað varð Denisovamönnum endanlega að aldurtila er ekki vitað en í framtíðinni gera vísindamenn sér vonir um að fá svar við þeirri spurningu ásamt mörgum öðrum.
Charles Perreault hjá ríkisháskólanum í Arizona tók þátt í greiningum á steingervingunum úr Baishiya Karsthellinum í Tíbet og í tengslum við nýjustu uppgötvunina 2019 sagði hann:
„Baishiya Karsthellirinn veitir okkur einstæða innsýn í lifnaðarhætti Denisovamanna og eftir þessar uppgötvanir getum við slegið því föstu að Denisovamenn, rétt eins og Neandertalsmenn, voru ekki aðeins einhver hliðargrein á ættartré mannsins. Þessar tegundir voru hluti af stóru netverki forfeðra okkar og formæðra og lögðu til hluta af erfðamengi okkar og formuðu þróun mannsins á ýmsa vegu – sem við erum rétt að byrja að skilja.“
Homo sapiens stundaði kynlíf með öðrum manntegundum
Nútímamaðurinn – Homo sapiens – kom fram í Afríku fyrir um 300.000 árum. Á undanförnum áratugum hafa fundist steingervingar Homo sapiens t.d. í Ísrael og Sádi-Arabíu og sýndu fram á að nútímamenn fluttu frá Afríku fyrir allt að 200.000 árum.
Þetta þýðir að forfeður okkar komust í snertingu við aðrar manntegundir sem þegar bjuggu á stóru hluta hnattarins – og DNA greiningar sýna að nútímamenn hafa stundað kynlíf með einhverjum þeirra.
Fyrir um 100.000 árum stunduðu Austur-Neanderdalsmenn kynlíf með nútímamönnum. Þetta sýnir rannsókn frá árinu 2016, þar sem hægt var að finna hluta af erfðaefni Homo sapiens í steingervingum Neanderdalsmanna sem eru að minnsta kosti 100.000 ára gamlir. Hins vegar er ekki vitað hvort þessi manntegun eigi afkomendur í dag.
40.000 árum síðar skiptust nútíma Evrópubúar á genum með vestrænum Neanderdalsmönnum, líklega í Miðausturlöndum. Hin nána sambúð hélt áfram í Evrópu, sem þýðir að núlifandi Evrópubúar bera á milli eitt og fjögur prósent erfðaefnis Neanderdalsmanna.
Homo sapiens var samt ekki við eina fjölina felldur því samkvæmt rannsókn frá árinu 2018 sem birt var í vísindatímaritinu Cell eignuðust nútímamenn einnig börn með hinum forna Denisova á tveimur mismunandi tímabilum í Asíu.
Bandarísk rannsókn sýnir að Homo sapiens stundaði einnig kynlíf með afrísku mannategundunum Homo erectus og Homo habilis fyrir um 60.000 til 20.000 árum.
