Hver segir nei þegar galin hugmynd kemur frá þrjóskum og grimmum einræðisherra landsins? Svarið úr sögubókunum er ótvírætt: Enginn!
Margir einræðisherrar eru sannfærðir um að þeir séu snillingar. Lítið bara á þennan lista yfir 10 einræðisherraverkefni sem fóru illa.
Efnisyfirlit
1. Ceauşescu: Byggðu mér stærstu lúxushöll í heimi
2. Pol Pot: Allir verða að vera bændur
3. Fidel Castro: Kúba verður að öðlast heimsfrægð fyrir mjólkina sína
4. Faraó: Út með gömlu guðina
5. Bokassa: Ég vil verða keisari
6. Nguema: Útrýmum menntafólki
7. Arkadag: Lokaða landið mitt á að verða ferðamannaparadís
8. Caligula: Ég vil geta gengið þurrfóta yfir Baiae-flóa
9. Mao: Kína verður að framleiða stál fyrir allan heiminn
10.Afewerki: Neyðaraðstoð verður bönnuð, við getum hjálpað okkur sjálf
Ceauşescu: Byggðu mér stærstu lúxushöll í heimi
1984: Rúmeninn Nicolae Ceauşescu stýrir einni verstu kúgunarstjórn Austur-Evrópu frá 1965. Efnahagurinn er í rúst og skortur er á nánast öllu í kommúnistaríkinu. Þrátt fyrir fátækt dreymir Ceauşescu um að heilla heiminn.
Í upphafi var Nicolae Ceauşescu ekki mikið frábrugðinn mörgum öðrum einræðisherrum kommúnista í Austur-Evrópu en heimsókn hans til Norður-Kóreu árið 1971 breytti öllu.
Rúmenski leiðtoginn var svo hrifinn af persónudýrkuninni sem leiðtogi Norður-Kóreu, Kim Il-Sung, hafði byggt upp í kringum sig að hann ákvað að líkja eftir aðferðum Kóreumannsins.
Nú voru það ekki bara Rúmenar, heldur allur heimurinn sem ætti að sjá hvað hann var mikill leiðtogi. Mikill áróður hyllti Ceauşescu sem snillinginn, frelsarann og sólina og árið 1984 hófst bygging tignarlegrar byggingar sem átti að heilla heiminn: stærstu stjórnarbyggingu heims.
Hin gagnslausa höll Ceauşescu stendur enn en fjögurra milljón tonna byggingin sekkur í jörðina um 6 mm á hverju ári.
Þrátt fyrir hörmulegan efnahag Rúmeníu var ein milljón rúmmetrar af marmara keypt til að prýða Casa Republicii – Lýðveldishúsið. 700.000 tonn af stáli og bronsi, 3.500 tonn af kristöllum og 480 ljósakrónur gerðu ríkisbygginguna að þeirri dýrustu í heimi.
Risabyggingin tók hvorki meira né minna en 365.000 fermetra í miðri höfuðborginni Búkarest og innihélt 1.100 herbergi. Aðeins 400 þeirra voru innréttuð til notkunar en hin hafa staðið auð frá því að framkvæmdum við bygginguna lauk árið 1997.
Ceauşescu fékk aldrei að sjá sinn vitfirrta draum rætast. Árið 1989 skipaði hann hernum að skjóta á mótmælendur sem mótmæltu honum og olli það uppreisn almennings. Valdaránsmennirnir handsömuðu Ceauşescu og eiginkonu hans, dæmdu þau eftir stutt réttarhöld til dauða og skutu svo einræðishjónin til bana upp við húsvegg.
Pol Pot: Allir verða að vera bændur
Pol Pot hét upphaflega Saloth Sar. Hann vildi koma á endurbótum í Kambódíu en varð þess í stað alræmdur fyrir fjöldamorð á eigin þjóð.
1975: Rauðu khmerarnir sigra borgarastyrjöldina í Kambódíu árið 1975. Nú er kominn tími til að breyta fátæku Suðaustur-Asíu landi í kommúnistaparadís, að sögn einræðisherra landsins, Pol Pot. Khmerarnir eiga rætur sínar að rekja til bændasamfélagsins og hið friðsæla sveitalíf hvetur til óheillavænlegrar hugmyndar einræðisherrans um fullkomið bændaríki.
Borgarbúar voru spilltir og úrkynjaðir, taldi Pol Pot. Í augum einræðisherrans var íbúafjöldi stórborganna stærsta hindrunin í vegi framfara og stofnun paradísar Kambódíu. Einræðisherrann dreymdi því þann fráleita draum að afnema búsetu í borgum algjörlega.
2,5 milljónum íbúa höfuðborgarinnar Phnom Penh var skipað að flytja út í sveitina. Þar þurftu þeir að rækta hrísgrjón og stunda annan landbúnað 10 tíma á dag, sjö daga vikunnar. En landbúnaðarútópía Pol Pots reyndist engin paradís og líktist frekar helvíti.
Sveitalífið reyndist erfitt og þreytandi og borgarbúar höfðu oft ekki hugmynd um hvernig ætti að rækta landið. Þeir voru því algjörlega háðir bændum sem þeir settust að hjá.
Nauðungarflutningar milljóna reyndust svo verða allt of mikil byrði fyrir landsbyggðarhéruðin sem urðu fyrir barðinu á hungursneyð og farsóttum.
Borgarbúarnir fyrrverandi þrifust heldur ekki vel í sveitinni, þar sem þeir urðu veikir af malaríu í stórum stíl. Fljótlega voru hrísgrjónaakrarnir fullir af líkum. Að grafa fjöldagrafir varð daglegur viðburður í sveitinni.
Þessi draumur og áætlanir Pol Pot setti fólk í fjötra: Enginn mátti ferðast án leyfis frá Rauðu khmerunum og fólk mátti ekki segja „ég“ heldur aðeins „við“. Á árunum 1975 til 1979 kostaði hungursneyðin, sjúkdómar og fjöldaaftökur menntamanna landsins einhvers staðar á milli 1,5 og tvær milljónir manneskja lífið.
Líkin voru svo oft grafin meðfram hrísgrjónaökrunum þannig að bein þeirra gætu frjóvgað jarðveginn.
Pol Pot missti völdin þegar nágrannaríkið Víetnam réðst inn í Kambódíu árið 1978. Frá felustað sínum í frumskóginum hélt hann áfram að berjast til ársins 1997, þegar hann var loks handsamaður. Einræðisherrann fyrrverandi lést árið eftir vegna hjartabilunar 72 ára að aldri.
Fidel Castro: Kúba á að verða heimsfræg fyrir mjólkina sína
Fidel Castro heimsótti oft kú eina sem hét því ljóðræna nafni Hvíta júgrið – sérstaklega eftir að hún varð stolt þjóðarinnar.
1981: Mjólkurkýr þrífast ekki vel við suðrænar aðstæður. Engu að síður ákveður einræðisherra Kúbu, Fidel Castro, að breyta verði eyríkinu í stóran útflytjanda mjólkur.
Heima fyrir er Fidel Castro þekktastur fyrir stóra vindla og grænan herbúning. En stærsta ástríða hans voru mjólkurvörur. Góður kvöldverður endaði venjulega á því að Castro gæddi sér á hvorki meira né minna en 18 matskeiðum af ís.
Á einum tímapunkti fékk hann kúbanska sendiráðið í Kanada til að kaupa 28 fötur af ís frá bandarískum framleiðanda – af einskærri forvitni bara til að smakka allar tegundir fyrirtækisins.
Einræðisherrann var líka mjög hrifinn af mjólkurhristingum – sem var eitthvað sem leyniþjónusta bandaríkjanna, CIA, vissi vel af. Nokkrum sinnum reyndi bandaríska leyniþjónustan að eitra mjólkurhristing Castro en án árangurs.
Mjólkuráhuginn gerði það að verkum að þrátt fyrir loftslagsáskoranir vildi Castro gera Kúbu að einum stærsta leiðandi mjólkurframleiðanda heims. Kýr og naut frá hagkvæmustu landbúnaðarlöndum heims voru flutt inn til að Kúbverjar gætu ræktað hið nýja kúakyn með áður óheyrðri mjólkurframleiðslu.
Þegar CIA reyndi að eitra fyrir Fidel Castro í mjólkurhristingi, fraus eitrið fast. Matarsmakkari forsetans fékk hins vegar taugaáfall vegna síns lífshættulega starfs.
Árið 1982 fagnaði Fidel Castro sínum fyrsta sigri: Kýrin Ubre Blanca (Hvítt júgur) fór fram úr hugmyndafræðilegum erkióvini Bandaríkjanna sem gaf af sér 80 lítra af mjólk á dag. Ubre Blanca sló metið með því að skila af sér 110 lítrum og komst í heimsmetabók Guinness.
Árangurinn var vegna mikillar kynbótaræktunar og – eins og kúbverskir gagnrýnendur fullyrtu með kaldhæðni – að beljan sú arna lifði betra lífi en aðrir borgarar Kúbu.
Til dæmis fékk kýrin afar fjölbreytt fæði og borðaði aldrei það sama tvo daga í röð. Hún gat meira að segja satt hungrið með appelsínum. Hún lifði í glæsilegri hlöðu þar sem spiluð var útvarpstónlist og 16 starfsmenn skiptust á að mjólka kúna á 6 tíma fresti.
Reglulega var tilkynnt um heildarframleiðslu dagsins í ríkisútvarpi Kúbu – líkt og úrslit á stóru knattspyrnumóti.
Þegar Ubre Blanca dó árið 1985 var hún stoppuð upp og stytta af henni var reist á eyjunni Isla de la Juventud. En Hvítt júgur gaf enga ofurniðja af sér, svo einræðisdraumur Castro um að breyta Kúbu í stóran mjólkurframleiðanda mistókst skömmu eftir þetta.
Faraó: Út með gömlu guðina
Ný trúarbrögð voru ekki eina umbylting Akhnatons. Á valdatíma hans urðu andlitsmyndir af faraónum líka raunsærri – brot frá árþúsunda langri hefð fyrir myndum af konungum Egyptalands.
1353 f.Kr.: Stórmennskubrjálæði knýr fram brjálaðar hugmyndir margra einræðisherra og þar sem þeir umkringja sig sjaldan ráðgjöfum sem þora að segja sína heiðarlegu skoðun, getur margt farið úrskeiðis. Skólabókardæmi kemur hér frá Egyptalandi til forna.
Faraóinn Amenófis IV fékk þá hugmynd fyrir 3.300 árum að afnema alla guði Egyptalands og setja einn í staðinn – sólguðinn Aton. Faraóinn kallaði sig sjálfur Akhnaton – sem þýðir “Sá sem er gagnlegur Aton“.
Faraó skipaði „heiðnu“ musterunum að loka eða vígja þau guðinum Aton svo allir gætu tilbeðið þennan nýja guð. Ákvörðun þessi hristi Egyptaland til forna eins og jarðskjálfti og konungsríkinu hrakaði.
Akhnaton afnam gömlu guðina. Ákvörðuninni var svo hnekkt eftir dauða hans og allt frá því hafa sagnfræðingar talað um hann sem „villutrúarkonunginn“.
Bygging glænýrrar höfuðborgar tæmdi ríkissjóðina og fljótlega var ekki til fjármagn til að borga hermönnum sem staðsettir voru við landamæri Egyptalands. Konungsríkið fór því að minnka æ meir vegna þess að erlend ríki voru að hasla sér völl og auka landflæmi sitt.
12 árum síðar dó faraó og erfingi hans, Tutankhamun sem var enn barnungur að árum, neyddist til að hlýða bálreiðum prestum og að endurheimta gömlu guðina.
Bokassa: Ég vil verða keisari
Stærsta stund Bokassa: Krýningarathöfnin árið 1977, þegar liðsforingjar klæddir eins og Napóleon færðu honum skrautklæði.
1977: Saga Jean-Bédel Bokassa minnir að mörgu leyti á ævintýrið „Eiginkonan í drulluskurðinum“. Afríski einræðisherrann vill komast til valda og er tilbúinn að borga hátt verð fyrir valdaþrá sína. Aðdáun hans á hinum franska Napóleon var mikil.
Bokassa byrjaði sem liðþjálfi og varð ofursti í Mið-Afríkulýðveldinu áður en hann tók völdin í valdaráni 1966. En titillinn bæði hershöfðingi og forseti hins fátæka lands suður af Sahara nægði Bokassa ekki.
Mikil aðdáun hans á Napóleon Bonaparte gaf Bokassa metnað til að líkja eftir verðleikum átrúnaðargoðs síns og krýna sig keisara, líkt og franski herforinginn.
Glæsileg krýningarathöfn var haldin en undirbúningur hennar tæmdi ríkissjóð fljótt og árið 1976 varð Frakkland að grípa inn í með fjárhagslegum stuðningi.
Árið eftir var allt tilbúið og þá gat Bokassa loksins setið í hásæti undir gylltum erni og valið á milli tveggja demantsskreyttra kóróna. Honum var einnig afhentur glæsilegur veldissproti við krýninguna.
Í Mið-Afríkulýðveldinu er enn lítið um auðlindir. Mælt með vergri landsframleiðslu er landið þriðja fátækasta í heiminum – aðeins Suður-Súdan og Búrúndí eru fátækari.
2.500 tignir gestir alls staðar að úr heiminum fengu boð frá hans keisaralegu hátign en aðeins 600 mættu. Eini erlendi konungborni einstaklingurinn sem sótti hátíðahöldin var prinsinn frá Liechtenstein.
Athöfnin kostaði milljónir dollara – og olli ólgu í heimsveldinu. Tveir af hverjum þremur íbúum Mið-Afríkulýðveldisins lifðu þá á innan við einum dollara á dag, svo oflæti keisarans olli reiði tugum milljóna borgara. Nokkrum árum eftir krýninguna var Bokassa því steypt af stóli og þurfti að leita skjóls í Frakklandi.
Nguema: Útrýmdu menntafólki
Francisco Macías Nguema hlaut titilinn „Forseti fyrir lífstíð“. Hann breytti landi sínu í helvíti sem var kallað Dachau Afríku eða „Africa's Dachau“ – sem vísar til hinna alræmdu fangabúða nasista í seinni heimsstyrjöldinni.
1968: Hvað gerir einræðisherra ef honum finnst valdi sínu ógnað? Í Miðbaugs-Gíneu telur leiðtogi landsins, Francisco Macías Nguema, það og tekur síðan blóðuga ákvörðun.
Þegar Miðbaugs-Gínea sagði sig frá Spáni árið 1968 varð Francisco Macías Nguema fyrsti forseti landsins. Hann reyndist fljótt vera brjálaður einstaklingur og kom á hryðjuverkastjórn sem kostaði á milli 50.000 og 80.000 manns lífið – það er allt að einn af hverjum fimm af tæplega 400.000 íbúum þessarar Afríkuþjóðar.
Listinn yfir brjálæðislegar og vænisjúkar hugmyndir forsetans er langur en einkum var hatur hans á vestrænum hugmyndum drifkrafturinn að baki margra ofbeldisverka hans.
Hinn brjálaði einræðisherra taldi vestræna menntun mestu ógnina við völd sín og bannaði læknanám, vísindi og fleira. Tugir þúsunda voru teknir af lífi fyrir það eitt að hafa menntun á meðan annað vel menntað fólk flúði land.
Miðbaugs-Gínea er, eins og nafnið gefur til kynna, nálægt miðbaug. Landið er rétt rúmlega fjórðungur af stærð íslands og þar búa nú um 1,4 milljónir manns.
Jafnvel stjórnmálamenn og háttsettir embættismenn gátu ekki vitað neitt með vissu. Nguema treysti til dæmis ekki landsbankastjóra landsins sem hann hafði tekið af lífi og eftir það fór einræðisherrann með alla peningana úr ríkisbankanum heim á einkaheimili sitt.
Nguema var heldur ekki ánægður þegar forstjóri hagstofu ríkisins lagði fram yfirlit yfir öra fækkun íbúa. Forstjórinn var sundurlimaður sem refsing „til að kenna honum að telja“, eins og einræðisherrann sagði.
Þegar Nguema var steypt af stóli árið 1979 skildi hann eftir sig land sem hafði hvorki starfhæfa stjórnsýslu né ríkisfjárlög. Blóðug andstaðan gegn menntun hafði svo skilið Miðbaugs-Gíneu eftir með aðeins tvo lækna og nokkra tugi verkfræðinga.
Arkadag: Lokaða landið mitt á að verða Mekka ferðamanna
Einræðisherrann Arkadag ásamt sálubróður sínum: Vladimir Putin, einræðisherra Rússlands.
2010: Túrkmenistan liggur norður af Íran og út að Kaspíahafi. Þar vill einræðisherra landsins skapa paradís fyrir ferðamenn en hann hefur litið fram hjá mikilvægu smáatriði.
Gurbanguly Berdymukhammedov varð leiðtogi Túrkmenistan árið 2006 og hann fór strax að skoða nýjar leiðir til að afla tekna fyrir fátækt land sitt. Árið 2010 horfði hann til Dubai.
Arabíska furstadæmið var á góðri leið með að breyta sér úr olíuframleiðanda í ferðamannamekka og það verkefni olíusjeikanna gaf einræðisherranum innblástur sem vildi láta kalla sig Arkadag – verndarann.
Awaza átti að vera „Las Vegas Túrkmena“ samkvæmt einræðisherranum. En aðeins fáir ferðamenn heimsækja þennan nýbyggða strandstað við Kaspíahaf.
Skömmu síðar hóf hann Awaza verkefnið – ný borg sem, samkvæmt framtíðarsýn, átti að verða vatnagarður Mið-Asíu og einskonar Las Vegas. 100 km² ferðamannasvæði sem snýr að Kaspíahafi og átti að laða að 17 milljónir ferðamanna á hverju ári.
Lúxushótel voru byggð í hrönnum meðfram ströndinni en í vandlætingu sinni hafði einræðisherrann litið fram hjá mikilvægu smáatriði: vegabréfsáritunarreglur Túrkmenistan eru svo strangar að mjög fáir ferðamenn komast inn í landið.
Þrátt fyrir hinn glæsilega sjávarbakka er Awaza í dag draugabær. Jafnvel á háannatíma eru aðeins 30 prósent af herbergjunum í notkun.
Caligula: Ég mun ríða þurrum hófum yfir Baiae-flóa
Caligula elskaði lúxus og þurfti að leggja á sérstaka skatta til að fjármagna eyðslusaman lífsstíl sinn.
Árið er 39: Allir sagnfræðingar til forna töldu rómverska keisarann, Caligula, brjálæðing. Eitt dæmi um brjálæði hans leiðir til þess að borgarar Rómar svelta.
Eins og allir Rómverjar var hinn ungi Caligula afar hjátrúarfullur. Þegar spákona spáði því að hann ætti eins litla möguleika á að verða keisari og að fara yfir Baiae-flóa við Napólí á hestbaki, þá setti það sitt mark á hann.
Árið 37 e.Kr. tókst Caligula þó að verða keisari Rómarveldis og vildi hann fagna þeim sigri með því að afsanna spá spákonunnar.
Keisarinn fyrirskipaði ótal prömmum að sigla inn í flóann en síðan voru þeir bundnir saman, fylltir sandi og mynduðu svo fljótandi veg sem teygði sig 5 km milli Baiae og Porto di Pozzuoli.
Í tvo daga reið keisarinn klikkaði sigri hrósandi til og frá í vagni sínum. Hið óheppilega var þó að Caligula hafði hertekið prammana sem daglega sáu Róm fyrir korni um ána Tíber. Þegar kornflutningar stöðvuðust skyndilega sultu íbúar Rómar.
Maó: Kína verður að framleiða stál fyrir allan heiminn
Maó vildi nútímavæða Kína á methraða. En verkefnið mistókst.
1958: Kommúnistaleiðtoginn, Maó Zedong, hefur áform um að breyta Kínverjum úr fátækum bændum í dugandi iðnaðarmenn. En þessi metnaðarfulla áætlun einræðisherrans mun kosta milljónir mannslífa.
Maó hafði lofað Kínverjum að kommúnisminn myndi tryggja nægan mat á borðum landsbúa. Til þess að efna það loforð varð Kína að hætta að vera land sjálfsþurftarbænda, taldi einræðisherrann og í staðinn þyrftu milljónir landsbyggðarfólks að vinna í iðnaðargeiranum.
Þegar hann árið 1958 skipaði héruðum landsins að keppast um að framleiða sem mest stál, sement og aðrar iðnaðarvörur, hrundi landbúnaður að mestu þegar bændur kepptust við að uppfylla iðnaðarkvótann sem héraðið hafði lofað Maó.
Um allt Kína byggðu bændur frumstæða ofna til að framleiða stál í. Ofnarnir gátu þó ekki orðið nógu heitir til að framleiða gæðastál en enginn þorði að segja Maó það.
Til að ná stálkvóta sínum bræddu bændur til dæmis potta, pönnur og plóga í stál í heimagerðu ofnunum. Afleiðingin var versta hungursneyð í sögunni, þar sem að minnsta kosti 30 milljónir Kínverja fórust. Stálið reyndist líka svo lélegt að ekki var hægt að flytja það út.
Afewerki: Neyðaraðstoð bönnuð, við getum gert það sjálf
Afewerki er enn einræðisherra, forseti og formaður eina leyfilega flokks Erítreu: Alþýðufylkingin fyrir lýðræði og réttlæti.
2009: Þegar hungursneyð geysar í litla Norður-Afríkuríkinu Erítreu er heimurinn reiðubúinn til að senda aðstoð en einræðisherra landsins, Isaias Afewerki, neitar. Neyðarhjálpin er algjörlega óæskileg.
Isaias Afewerki varð öflugasti stjórnmálamaður Erítreu árið 1993. Einræðisherrann var heltekinn af þeirri hugmynd að land hans ætti að vera sjálfbært. Lausnin var að sögn Afewerki frekar einföld: bændur máttu ekki hamstra matvæli, þess í stað þurftu svæði með afgang að senda hluta af uppskerunni til svæða í neyð.
Í reynd fór endurúthlutunin þannig fram að hermenn Afewerkis gerðu uppskeruna upptæka. Uppskeran var síðan seld í ríkisverslunum.
Þegar hungursneyð geysaði í Erítreu árið 2009 reyndi á kerfið en það mistókst skelfilega, annars vegar vegna þess að mikið af uppskerunni hvarf á meðan það var í vörslu hermanna og hins vegar vegna þess að bændur fóru að svelta og gátu því ekki lengur ræktað landið á hagkvæman hátt.
Erítrea er staðsett við Rauðahafið. Landið varð sjálfstætt árið 1993, síðan þá hafa engar lýðræðislegar kosningar verið haldnar þar.
Þegar erlend hjálparsamtök buðust til að koma landinu til bjargar hafnaði Afewerki þeim vegna þess að aðstoðin myndi „gera heimamenn að lötum djöflum“.
En brátt urðu hamfarirnar svo umfangsmiklar að Afewerki gat ekki einu sinni brauðfætt eigin her. Af ótta við uppreisn réði hinn örvæntingarfulli einræðisherra 20.000 eþíópíska málaliða. Ekki er enn vitað hversu mörg mannslíf hungursneyðin kostaði. Þrátt fyrir gagnrýni frá SÞ er Afewerki enn einræðisherra Erítreu.
LESTU MEIRA UM GALNA EINRÆÐISHERRA
Bill O’Neill: Crazy Stuff Dictators Do: Insane But True Stories You Won’t Believe Actually Happened, LAK Publishing, 2020
