Um Gestapo
Nafn: Geheime Staatspolizei
Stofnuð: 26. apríl 1933
Yfirmenn: Hermann Göring (1933-34), Heinrich Himmler (1934-45)
Höfuðstöðvar: Prinz-Albrecht-Straße, Berlín
Starfsmenn: 32.000 (1944)
Í fyrstu tók hann ekki eftir neinu óeðlilegu við þá fjóra eða fimm þýsku vörubíla sem urruðu hávaðasamir og óku í gegnum litla, syfjaða þorpið.
En þegar franski lögreglumaðurinn Leon Rousell heyrði óvenjuleg hljóð leit hann í átt að bílunum.
Hann heyrði daufan söng. Í gegnum vélarniðinn heyrði hann tóna franska þjóðsöngsins, „La Marseillaise“ og á opnum pöllum vörubílanna sá hann dularfullan hóp vopnaðra Þjóðverja og franskra borgara í handjárnum.
„Hinir óbreyttu borgarar sungu,“ sagði Roussel í vitnisburði eftir stríðið. Tveimur tímum síðar komu flutningabílarnir aftur til borgarinnar.
Gestapo þoldi enga mótspyrnu og réðst grimmdarlega gegn öllum óvinum nasistastjórnarinnar.
Enginn söngur heyrðist og vörubílapallarnir voru nú huldir til að fela lík hinna myrtu borgara.
„Af pöllum vörubílanna rann þunnur blóðstraumur sem skildi eftir sig slóð frá námunni þar sem þeir höfðu verið skotnir. Þá áttaði ég mig á því að fólkið aftan á vörubílnum hefðu verið gíslar sem voru á leið til aftöku sinnar“.
Tveimur dögum fyrir þennan atburð í þorpinu Châteaubriant hafði þýskur liðsforingi verið drepinn af andspyrnusveitum í nálægum bæ þann 20. október 1941.
Í hefndarskyni fyrir morðið höfðu Þjóðverjar ákveðið að taka 50 franska fanga af lífi. Það voru einmitt þessir borgarar sem Roussel hafði séð keyra í átt að lokaáfangastað sínum.
Á bak við aftökurnar stóð Gestapo – leynilögregla Þýskalands nasista. Og morðin voru ekki einangrað dæmi um fjöldamorð Gestapo á almennum borgurum.
Áður en seinni heimsstyrjöldinni lauk höfðu harðneskjulegar aðferðir leynilögreglunnar kostað meira en 29.600 manns lífið og meira en 75.000 gyðingar höfðu verið sendir í útrýmingarbúðirnar – í Frakklandi einu.
Gestapo var hafin yfir lögin
Gestapo-menn gátu meira og minna drepið hvern sem þeir vildu, hvar sem þeir vildu. Þeir tóku aðeins við skipunum frá Heinrich Himmler, yfirmanni SS sveitanna og Gestapó og yfirmanni þýsku lögreglunnar og hægri hönd Himmlers, Reinhard Heydrich.
Aðeins Adolf Hitler, hinn óumdeildi einræðisherra Þýskalands, var sá eini sem var hærra settur og hann var mjög ánægður með aðferðir og árangur Gestapo.
„Það er litið á okkur – ef ég má vera svo hreinskilinn – sem einskonar húsvörð og ruslatunnu ríkisins“.
Heinrich Himmler um sýn sína á hlutverk Gestapo, 1941.
Fimm árum fyrir aftökurnar í Châteaubriant – árið 1936 – hafði Hitler gert leynilögregluna æðri allri löggjöf í Þýskalandi.
Markmiðið var að gera lögregluna skilvirkari og gæti Gestapo nú, án dómsúrskurða, haldið í varðhaldi, fangelsað, pyntað, vísað úr landi eða jafnvel drepið án þess að vera dregin til ábyrgðar.
„Það er eðlilegt að fólk vilji ekki eiga í andstöðu við okkur, vegna þess að það er ekkert vandamál sem við getum ekki leyst. Litið er á okkur sem blöndu á milli húsvarðar og ruslatunnu ríkisins“, sagði Himmler árið 1941 um hlutverk Gestapo sem handlangara Hitlers.
Hin víðtæku völd urðu til þess að Gestapo starfaði utan dómstóla.
Grunaður aðili gæti því átt á hættu að vera handtekinn af Gestapo-mönnum, jafnvel þótt hann hefði þegar verið úrskurðaður saklaus af þýskum dómstóli eða sleppt að loknum fangelsisdómi.
Yfirleitt þýddi Gestapohandtaka að þeir handteknu voru annað hvort drepnir eða sendir í fangabúðir án skýringa eða áfrýjunar.
Þrír grjótharðir leiddu Gestapo
Himmler, Heydrich og Müller voru versta martröð hvers andspyrnumanns með hörku sinni og blóðugri grimmd.
Æðsti yfirmaðurinn framdi sjálfsmorð
Nafn: Heinrich Himmler
Staða: Innanríkisráðherra og yfirmaður SS
Himmler gerðist meðlimur nasistaflokksins árið 1923 og var sá sem Hitler treysti einna best. Hann varð að lokum bæði innanríkisráðherra og yfirmaður SS – sem Gestapo tilheyrði.
Undir lok stríðsins reyndi hann að semja um frið við bandamenn og missti við það alla titla sína þegar Hitler frétti af svikunum.
Eftir uppgjöf nasista var Himmler tekinn höndum af Bretum en framdi sjálfsmorð með blásýruhylki.
Ljóshærði böðull Hitlers var sprengdur í loft upp
Nafn: Reinhard Heydrich
Staða: Yfirmaður RSHA
Eftir misheppnaðan feril í sjóhernum átti hinn grimmi og bráðgreindi Heydrich hraðann uppgang í SS.
Ásamt Himmler stóð hann á bak við samtökin RSHA – regnhlífarsamtök öryggislögreglunnar.
Í maí 1942 varð Reinhard Heydrich fyrir sprengjutilræði í Tékkóslóvakíu sem særði hann svo alvarlega að hann lést af sárum sínum viku síðar.
Sögusagnir um Müller í Suður-Ameríku
Nafn: Heinrich Müller
Staða: Yfirmaður Gestapo
Eftir að hafa hlotið nokkrar heiðursmedalíur í fyrri heimsstyrjöldinni gekk Müller til liðs við prússnesku lögregluna árið 1919. 20 árum síðar var hann orðinn yfirmaður Gestapo og tók þátt í framkvæmd helfararinnar.
Müller sást síðast í sprengjubyrgi Hitlers daginn eftir sjálfsvíg einræðisherrans. Andlát Müllers sjálfs hefur aldrei verið staðfest og samkvæmt sumum heimildum flúði hann til Suður-Ameríku.
Gestapo beitti sér gegn óvinum ríkisins
Gestapo var stofnuð árið 1933, þegar Hitler skipaði staðgengil sinn, Hermann Göring, innanríkisráðherra Prússlands – og þar með æðsta yfirmann prússnesku lögreglunnar.
Fyrsta skref Görings var að taka til hendinni innan lögreglunnar og fylla raðir hennar af gallhörðum nasistum.
Markmiðið var að stofna leynilögreglu sem starfaði með leynd og beitti mikilli hörku gegn „allri hegðun sem gæti verið skaðleg fyrir ríkið“.
Raunverulegir Gestapo-menn voru óeinkennisklæddir til að vekja ekki of mikla athygli.
Hermann Göring varð hins vegar að afhenda öll Gestapo-völd til Heinrich Himmler ári síðar.
Himmler var þá yfirlögreglustjóri í München og undir hans stjórn fór Gestapo úr prússneskri lögregludeild yfir í að vera leyniríkislögregla alls Þýskalands.
Gestapo tók loks á sig endanlega mynd árið 1939, þegar leynilögreglan var sett undir Reichssicherheitshauptamt (RSHA) – opinbera öryggisþjónustu þýska ríkisins undir forystu hinnar alræmdu hægri handar Heinrichs Himmlers, Reinhard Heydrich.
Hins vegar stjórnaði RSHA ekki aðeins Gestapo. Samtökin hýstu einnig hinar alræmdu dauðasveitir, Einsatzgruppen sem starfaði við hlið Gestapo í Austur-Evrópu.
„Þúsund króna verðlaun voru boðin hverjum þeim sem gat veitt upplýsingar sem gætu leitt til að upplýsa skemmdarverk á klæðskerastofu. Ég vissi örlítið um það. Ég hugsaði bara um eitt: Hvað ég gæti fengið mikið af fötum og mat fyrir mig og barnið mitt, ef ég ætti 1.000 krónur“.
Danski föðurlandssvikarinn Grethe Bartram.
Gestapo fulltrúar fóru svo inn á hernumdu svæðin í kjölfar þýska hersins og aðstoðuðu Einsatzgruppen og staðbundnar dauðasveitir þar sem gyðingar, sígaunar, andspyrnumenn, öryrkjar og fólk af handahófi var skotið og grafið í fjöldagrafir eða flutt þúsundum saman í fangabúðir .
Þó að aðferðir Gestapo hafi verið grimmilegar og fyrir augum flestra í Austur-Evrópu, störfuðu samtökin mjög leynilega í hernumdu löndunum í Vestur-Evrópu.
En beiting Þjóðverja á hryllingi og pyntingum var ekki síður miskunnarlaus þrátt fyrir það.
Í löndum eins og Danmörku, Hollandi, Belgíu, Noregi og Frakklandi gætti Gestapo í upphafi meiri varkárni og notaði frekar í auknum mæli heimamenn til að afhjúpa og komast inn í andspyrnuhópa t.d. með því að lofa peningum, íbúðum eða öðrum varningi.
„Einn daginn sá ég fyrir tilviljun í dagblaði í Árósum auglýsingu frá dönsku lögreglunni. Í boði voru 1.000 krónur í verðlaun hverjum þeim sem veitt gæti upplýsingar sem leitt gætu til að upplýsa skemmdarverk á klæðskerastofu. Ég vissi örlítið um það. Ég hugsaði bara um eitt: Hvað ég gæti fengið mikið af fötum og mat fyrir mig og barnið mitt ef ég ætti 1.000 krónur,“ sagði danski föðurlandssvikarinn Grethe Bartram eftir stríðið.
Gestapo stóð að baki auglýsingunni og Grethe Bartram sem tengdist andspyrnuhreyfingu kommúnista, varð einn þeirra dönsku svikara sem höfðu hvað flest líf á samviskunni.
Í stríðinu ljóstraði hún upp um 50 manns og meðal fórnarlambanna voru bróðir hennar og eiginmaður.
Í maí 1942 sprengdu tékkneskir andspyrnumenn bíl Heydrich. Hinn alræmdi, háttsetti nasisti lét lífið ...
... og Hitler fyrirskipaði þegar í stað að 10.000 Tékkar valdir af handahófi yrðu teknir af lífi í hefndarskyni.
Gestapo hengdi fanga upp á höndunum
Þegar Gestapo var gefið upp nafn var hinn grunaði venjulega sóttur heim af tveimur eða þremur Gestapo-mönnum og hópi einkennisklæddra SS-manna.
Hinn grunaði fékk nokkrar mínútur til að pakka niður fötum og var síðan fluttur á brott orðalaust.
Fangarnir sem sagðir voru óvinir Þriðja ríkisins fengu sömu meðferð – sama hvort þeir voru í Gestapo klefum í Shell-húsinu í Kaupmannahöfn, Victoria Terrace í Ósló eða í Prinz-Albrecht-Straße í Berlín.
Yfirheyrsluaðferðir Gestapo fylgdu nokkurn veginn sama mynstri.
Almennt var aðferðin þannig að hinn grunaði var fyrst skilinn eftir í dimmum, niðurníddum fangaklefa.
Eftir rúma viku hófust svo yfirheyrslur og pyntingar sem meðal annars samanstóðu af barsmíðum með prikum, reipi með hnútum eða berum hnefum.
En þróaðri pyntingaraðferðir voru líka útbreiddar. Gestapo-yfirheyrslumönnum fannst til dæmis mjög árangursríkt að hengja fólk upp á höndunum sem voru settar fyrir aftan bak og bundnar saman með handjárnum.
Eftir stríðið notuðu bandamenn nafnlausa Gestapo-menn til að bera kennsl á fyrrverandi samstarfsmenn sem voru enn á flótta.
Í pyntingarkjöllurum fengu fangarnir að hanga þar til það leið yfir þá eða þeir fóru úr axlarlið.
Aðrar andstyggilegri pyntingaraðferðir voru einnig algengar. Til dæmis að skera iljar fanga með rakvélarblöðum og neyða þá til að ganga yfir salt.
Eða að dýfa bómullarkúlum í steinolíu, setja á milli táa og fingra og kveikja í þeim.
Sérstök vatnspynting, að nánast drekkja föngum var einnig mikið notuð af Gestapo – sem og raflost þar sem einn straumgjafi var festur við ökklann og hinn á kynfærin.
Böðlar Gestapo voru grimmastir
Pyntingar voru venjulega framkvæmdar af heimamönnum sem þekktu tungumálið og menninguna.
Böðlar sem voru heimamenn vöktu oft meiri ótta en Þjóðverjarnir sjálfir vegna þess að þeir áttu auðveldara með að brjóta fangana niður sálfræðilega og beittu meiri grimmd til að ganga í augun á þýskum yfirmönnum sínum.
„Hann var með staf í hendinni, gamlan og slitinn og stöku sinnum hélt hann honum upp undir nefið og þefaði af honum, augljóslega rótgróinn vani“.
Andspyrnumaðurinn Mogens Fog um aðferðir böðulsins Birkedal.
Þetta átti til dæmis við um bæði Norðmanninn Henry Rinnan og hinn danska Ib Birkedal sem báðir voru alræmdir fyrir að vera einstaklega grimmir og skilvirkir.
Einn fanganna sem var pyntaður af Birkedal var einn fremsti andspyrnuleiðtogi Dana, Mogens Fog. Hann var yfirheyrður í höfuðstöðvum Gestapo í Kaupmannahöfn árið 1944 en neitaði staðfastlega að gefa upp nöfn annarra andspyrnumanna.
Þjóðverjar urðu langþreyttir á hinum þrjóska Fog og sögðu að þeir neyddust nú til að beita „öðrum aðferðum“. Fog var síðan færður til Birkedal klukkan 3 að nóttu.
„Hann var með staf í hendinni, gamlan og slitinn og stöku sinnum hélt hann honum upp undir nefið og þefaði af honum, augljóslega rótgróinn vani,“ skrifaði Fog.
Birkedal drakk og blótaði til skiptis á dönsku og þýsku og hótaði að hann „gæti bráðum þurft að finna þumalskrúfurnar sínar“.
Ef Fog myndi ekki opna kjaftinn bráðum yrði hann ekki bara barinn með prikinu heldur myndu Þjóðverjar sprengja upp handahófskenndar byggingar í Kaupmannahöfn.
Og Fog yrði látinn taka sökina. Þegar Mogens Fog neitaði enn að tala var honum haldið föstum yfir stólbaki á meðan Birkedal lét höggin dynja á honum.
„Hvert högg var sáraukafyllra en hið fyrra og af og til stoppaði hann og spurði: „Jæja? Jæja“
Mogens Fog slapp þó frekar óskaddaður frá pyntingum Gestapo en aðrir andspyrnumenn voru ekki svo heppnir.
Sem dæmi má nefna að eftir stríðið lýsti franski liðsforinginn og skólakennarinn Louis Labussière í smáatriðum pyndingaraðferðum Gestapo við stríðsglæpadómstólinn í Nürnberg.
Hann sagði frá því hvernig hann hafði hitt félaga sinn Lalbue í fangabúðum sem Gestapo hafði nýlega pyntað.
„Hann gat ekki hreyft fingur hægri handar vegna þess að hann hafði verið hengdur upp á höndunum. Hann hafði verið barinn og beittur rafmagnspyntingum. Eldspýtum hafði verið stungið undir neglur hans á höndum og fótum sem vafðar höfðu verið í dúk og svo höfðu þeir kveikt í eldspýtunum. Á meðan fætur hans og hendur brunnu stakk einn Þjóðverji hnífi í fætur hans en annar barði hann. Nokkrir liðir á fingrum hans voru alveg brunnir,“ sagði Labussière.
Pyntingaraðferðir Gestapo
Handkremjan
var lítil skrúfuklemma þar sem hönd fangans var fest. Þegar böðullinn sneri handfangi, voru beinin í hendinni mulin hægt og rólega þar til fanginn gaf sig.
Sannleikslyf
byggt á efninu scopolamine var notað til að koma föngum í óráð. Þeir myndu missa allt skyn á raunveruleikanum og ættu samkvæmt kenningunni að svara öllum spurningum satt og rétt.
Vatnspyntingar
voru sérstaklega notaðar gegn frönskum andspyrnumönnum. Venjulega var höfði fangans þrýst ofan í vatn svo honum fannst hann væri að drukkna og stundum var fanginn skilinn eftir á kafi í ísköldu vatni.
Í andspyrnuhópunum voru aðferðir Gestapo ákaflega vel þekktar og þegar einn meðlimur var handtekinn gerðu hinir andspyrnumennirnir ráð fyrir því að það væri aðeins tímaspursmál hvenær pyntingarnar brytu niður viljastyrk félaga þeirra.
Eina von andspyrnuhópsins var að sá sem pyntaður var myndi halda út nógu lengi til að hægt væri að færa til vopnageymslur og að aðrir andspyrnumenn gætu flúið.
Svo óttuðust andspyrnumenn Gestapo svo mikið – sérstaklega á síðasta ári stríðsins – að margir kusu að fremja sjálfsmorð frekar en að lenda í pyntingaklefum Gestapo.
Nokkrir andspyrnumenn voru því búnir banvænum eiturtöflum sem þeir gátu gleypt ef þeir voru skyndilega handteknir af Gestapo-mönnum.
Gestapo myrti allt til loka stríðsins
Árið 1944 – þegar Rússar voru nánast óstöðvandi á austurvígstöðvunum og bandamenn réðust inn í Normandí í Frakklandi – náðu morð og hryllingur Gestapo algeru hámarki.
Fraktlestir fullar af gyðingum, andspyrnumönnum og gíslum frá hernumdu löndunum héldu á brott sem aldrei fyrr til útrýmingarbúðanna í austri.
Og þegar bandamenn sóttu fram til Parísar voru Gestapomenn að tæma fangaklefa og senda ótal fanga austur til að koma í veg fyrir að þeir lentu í höndum bandamanna.
Allt til 18. ágúst 1944, þegar Gestapo flúði París, var bílalest 1.600 fanga á leið til Þýskalands, þrátt fyrir hörð mótmæli Rauða krossins.
Næstum allir fangarnir létust í fangabúðum í Þýskalandi.
Gestapo hélt áfram að valda ógn og skelfingu í hernumdu löndunum allt til enda og hætti því aðeins þegar hermenn bandamanna náðu fótfestu á þýsku yfirráðasvæði.
Þeir allra hörðustu héldu meira að segja áfram að sinna skelfilegum skyldum sínum alveg fram á síðustu stundu.
Þetta átti meðal annars við um Gestapo böðlana Henry Rinnan og Ib Birkedal sem pyntuðu og drápu andspyrnumenn fram á síðustu daga stríðsins árið 1945.
Hermann Göring, stofnandi Gestapo, var meðal sakborninga í Nürnberg.
Glæpir Gestapo voru afhjúpaðir í Nürnberg
Í Nürnberg-réttarhöldunum gegn hæst settu nasistunum lögðu saksóknarar fram sönnunargögn um að Gestapo hafði m.a. tekið þátt í:
- Að falsa árásir á landamæri Þýskalands sem voru notaðar sem afsökun til að ráðast á Pólland.
- Að skipuleggja hina alræmdu Einsatzgruppen sem myrti hundruð þúsunda varnarlausra karla, kvenna og barna í Austur-Evrópu.
- Aftökum nokkurra stjórnmálaleiðtoga og vísindamanna í þýsku fangabúðunum.
- Ótal aftökum stríðsfanga sem höfðu reynt að flýja.
- Nauðungaflutningum þúsunda saklauss fólks til útrýmingar eða þrælavinnu í hrottalegum fangabúðum.
- Aftökum hermanna sem teknir höfðu verið til fanga sem og fallhlífarhermanna bandamanna.
- Morð á föngum í fangelsum svo þeir lentu ekki í höndum bandamanna.
- Nauðungaflutningum hundruða þúsunda almennra borgara frá hernumdu löndunum til Þýskalands til að stunda þrælavinnu.
- Nauðungaflutningum almennra borgara frá hernumdu löndunum til Þýskalands, þar sem þeir sættu leynilegum réttarhöldum og refsingu.
- Morðum á ættingjum grunaðra sem voru í haldi.
Gestapo böðull ráðinn af BNA
Sumir Gestapo-menn völdu að fremja sjálfsvíg frekar en að falla í hendur Rússa eða Bandaríkjamanna. Flestir brenndu persónuskilríki sín, klæddust borgaralegum fötum og reyndu að fela sig í hinum mikla flóttamannastraumi.
Nokkrum tókst að koma sér undan refsingu. Fjölmörg dæmi sýna að Gestapo-menn voru ráðnir af bandamönnum sem á tímabili eftir stríðið voru uppteknari við að njósna hver um annan en að ná stríðsglæpamönnum.
Meðal þeirra sem ráðnir voru til starfa var hinn alræmdi Gestapo-maður Klaus Barbie – kallaður „slátrarinn frá Lyon“ – sem samkvæmt sumum sagnfræðingum bar ábyrgð á um það bil 14.000 morðum í Frakklandi.
Þrátt fyrir fortíð sína var réð bandaríska herleyniþjónustan (CIC) Barbie sem taldi að vitneskja hans væri dýrmæt í baráttunni gegn kommúnisma.
Bandaríkjamenn leyndu þessu fyrir frönskum yfirvöldum þar til CIC hjálpaði honum að fara til Bólivíu árið 1951.
Það var ekki fyrr en 32 árum síðar að hann var framseldur til Frakklands þar sem hann hlaut lífstíðardóm fyrir glæpi gegn mannkyni.
Meðan á réttarhöldunum stóð rifjuðu fyrrverandi fórnarlömb hans upp í blóðugum smáatriðum hinar hryllilegu pyntingar sem Barbie bar ábyrgð á. En Gestapo-maðurinn fyrrverandi sýndi engin merki um iðrun:
„Ég barðist gegn andspyrnuhreyfingunni – sem ég virti – á hrottafenginn hátt. En það var allt hluti af stríðinu.“
Lestu meira
Jacques Delarue: The Gestapo: A History of Horror, Frontline Books, 2008.
Rupert Butler: The Gestapo: A History of Hitler’s Secret Police, Casemate, 2004.
Edward Crankshaw: Gestapo: Instrument of Tyranny, Greenhill Books, 1990.
