Bandaríski málfræðingurinn Daniel Everett frá Illinois háskóla hefur varið alls sjö árum í regnskóginum í Amasónhéraði í Brasilíu. Þar hefur hann lagt stund á rannsóknir á indíánatungumálinu pirahã, sem aðeins u.þ.b. 300 veiðimenn og safnarar tala í litlum þorpum meðfram þverám við Amasónfljót. Hann varð sífellt meira undrandi eftir því sem hann lærði tungumálið betur og komst að raun um hve sérstakt það var.
Á pirahã-máli eru hvorki til orð yfir hægri né vinstri og orðin mamma og pabbi fyrirfinnast heldur ekki en þar á móti er til orð sem notað er yfir báða foreldrana. Sagnorðin eru einungis til í nútíð og engin leið er að tilgreina hærri tölu en tvo því tungumálið felur ekki í sér nein töluorð og íbúarnir hafa engan skilning á tölum. Þeir gera því einungis greinarmun á einum, tveimur og mörgum.
Fram til þessa hafa málvísindamenn álitið að öll tungumál heims ættu nokkur sameiginleg einkenni. Pirahã er hins vegar undantekningin frá þessari reglu og það á marga ólíka vegu. Daniel Everett hefur því lengi hikað við að birta athuganir sínar, því hann vissi að allt færi í hund og kött meðal málvísindamanna þegar hann gerði það. Þannig fór svo sannarlega einnig og baráttunni er ekki lokið, því margir málvísindamenn eru enn fullir efasemda um að hann yfirleitt fari með rétt mál. Þeir málvísindamenn sem hins vegar hafa fengið leyfi til að heimsækja ættbálkinn á Amasónsvæðinu verða þó að játa sig sigraða og viðurkenna að Daniel Everett hafði rétt fyrir sér, því Pirahã-málið er engu öðru líkt.
Þetta indíánamál er svokallaður einangur, en með því er átt við tungumál sem er alls óskylt öðrum tungumálum. Það minnir alls ekki á nágrannatungumálin en felur þó í sér nokkur tökuorð úr portúgölsku, sem flestir íbúar Brasilíu tala. Um er að ræða orð í líkingu við kaffi og flugvél, þ.e. hugtök yfir hluti sem borist hafa annars staðar frá. Þá hafa nokkur ensk tökuorð einnig náð fótfestu í málinu, t.d. hugtök yfir tæknileg fyrirbæri sem ókunnugir hafa haft með sér, svo sem segulbandstæki.
Í pirahã-málinu eru aðeins þrír sérhljóðar og átta eða níu samhljóðar, allt eftir því hvort kona eða maður talar, því einn af samhljóðunum er einungis notaður af körlum. Málvísindamenn þekkja ekki til margra annarra tungumála með jafn fá hljóð en nokkur hljóðanna eru alveg einstök. Eitt hljóðið er myndað með því að vipra varirnar og hljóðmyndunin er að öllu jöfnu svo sérstök að gamalreyndir málvísindamenn sperra eyrun.
Pirahã er fast í nútíðinni
Sér til mikillar furðu komst Daniel Everett að raun um að engar aukasetningar er að finna á pirahã-málinu en með því er átt við setningar sem taka hver við af annarri. Málið er aðeins talað í aðalsetningum og þetta er í hrópandi ósamræmi við viðurkennda tungumálaþekkingu, en einn af fremstu málvísindamönnum heims, Bandaríkjamaðurinn Noam Chomsky segir heila mannsins vera nánast forritaðan til þess að tengja saman setningar.
Pirahã-mál á engin orð yfir liti en meðlimir ættbálksins eiga síður en svo í basli með að lýsa litum. Rautt kallast t.d. blóðlitað. Andstætt því sem á við um önnur tungumál er heldur engar þjóðsögur eða sögulegar heimildir að finna, sem foreldrar láta ganga áfram til barnanna sinna.
Allt þetta og ýmislegt til gæti bent til þess að pirahã-mál væri frumstætt tungumál. Því er öðru nær, ef marka má Daniel Everett og aðra sem rannsakað hafa tungumálið. Pirahã endurspeglar í raun menningu íbúanna sem lifa og hrærast fyrir líðandi stundu. Þeir hafa með öðrum orðum enga þörf fyrir orð í þátíð. Fæðuna útvega þeir dag frá degi án þess að hafa mikið fyrir því og þess vegna er stórum hluta dagsins varið í að beita tungumálinu þegar komið er heim með bráðina eða ávextina úr regnskóginum.
Pirahã hefur valdið mikilli umræðu meðal málfræðinga og margir eru áhugasamir um að fara á staðinn og berja augum þennan ættbálk á Amasónsvæðinu. Einungis örfáir fá hins vegar leyfi til þess, því yfirvöld í Brasilíu leggja áherslu á að standa vörð um þessa frumbyggja landsins.
Tungumálið mótar hugsanir okkar
Málvísindakonan Jeanette Sakel frá West of England háskólanum í Bristol er ein fárra tungumálasérfræðinga sem fengið hafa leyfi til að rannsaka pirahã á staðnum. Hún segir að vettvangsrannsóknirnar hafi opnað augu sín og segir m.a.: „Við höldum öll að okkar eigin tungumál séu eðlileg og tungumál annarra skrítin. Pirahã-mál er hugsanlega alls ekki eins furðulegt og við gerðum ráð fyrir. Margt af því sem einkennir það fyrirfinnst sennilega í öðrum tungumálum en því hefur einfaldlega enn ekki verið lýst,“ segir hún.
Aðrir málvísindamenn hafa til dæmis rekist á ástralskt tungumál þar sem ekki virðast koma fyrir aukasetningar. Jeannette Sakel getur jafnvel bent á dæmi þess að í tilteknum lágmenningarhópum í Englandi sé talað í stuttum setningum sem ekki tengjast, líkt og við á um pirahã-mál. Hvað sem öðru líður hefur pirahã-málið hreyft verulega við málvísindamönnum. Skorturinn á töluorðum gerir það að verkum að íbúarnir kunna ekki að telja, jafnvel þótt ýmsir vísindamenn hafi reynt að kenna þeim einfaldan hugarreikning. Þessi staðreynd rennir stoðum undir þá kenningu að það sé tungumálið sem móti hugsanir okkar umfram það að hugsanirnar móti tungumálið.
