Hvor kom á undan, hænan eða eggið? Þessarar spurningar hafa menn spurt árþúsundum saman og ýmist svarað henni heimspekilega eða með gríni.
En vísindin gefa nokkuð öruggt svar: Eggjum var verpt löngu áður en fyrsta hænan gaggaði.
Ef við hins vegar krefjumst þess að eggið sé hænuegg, erum við þar með komin út í heilabrot sem enn vefjast fyrir líffræðingum, steingervingafræðingum og erfðafræðingum.
Eggið varð til milljónum ára áður en hænan galaði
Þegar grísk-rómverski heimspekingurinn Plútarkos setti spurninguna fram á 1. öld e.Kr. var í rauninni að velta fyrir sér hvort alheimurinn hefði átt sér eitthvert upphaf. Miklahvellskenningin svarar þeirri spurningu nú játandi.
Stjarneðlisfræðingurinn Neil de Grasse Tyson lét álit sitt í ljós tvö þúsund árum síðar: „Hvort kom fyrst hænan eða eggið? Eggið – úr fugli sem ekki var hæna“
Vísindamenn eru flestir sammála Tyson, enda eru elstu steinrunnu eggin nokkur hundruð milljóna ára gömul, en samkvæmt reiknilíkönum hafa fyrstu hænsfuglarnir komið fram fyrir um 58.000 árum.
Nýjar rannsóknir sýna líka að tamin hænsni, nefnd Gallus gallus domesticus, eru komin af skógarhænsnum í Suðaustur-Asíu – niðurstaða sem styður kenningu Tysons.
Egg voru því til löngu áður en hænsn eins og við þekkjum þau komu til sögunnar.
Rauðu skógarhænsnin lifa enn villt í Suðaustur-Asíu, en hafa líka verið tamin – rétt eins og afkomendur þeirra tömdu hænsnin.
Eftir þetta svar myndi Plútarkos sennilega spyrja upp á nýtt: Hvort kom þá á undan, skógarhænan eða eggið?
Þannig má halda áfram að spyrja niður í gegnum allt ættartréð og alla þróunarsöguna – og þá verður leitin að allra fyrsta egginu aftur dulræðari og afar fræðileg.
Skriðdýraegg voru bylting í þróuninni
Sú gerð af eggjum sem við sjóðum eða steikjum á pönnu hefur orðið til í síðasta lagi fyrir um 312 milljónum ára og þá hjá forneðlum sem nefndar eru amníótur. Af þeim eru komin skriðdýr, fuglar og spendýr og nútímans.
Þetta nýja egg markaði gríðarlegt framfarastökk í þróuninni. Það ruddi brautina fyrir sterkari og stærri egg, sem jafnvel mátti verpa á þurru landi án hættu á að þau þornuðu upp.
Það sem er svo afgerandi við amníótuegg er að í því er himna (1) sem umlykur fóstrið (2) og fósturvatnið. Til viðbótar er hörð ytri skurn (3) sem heldur vökvanum og tvær viðbótarhimnur (4). Síðast en ekki síst eru í egginu loftbóla (5), verndandi hvíta (6) og hin næringarríka rauða (7).
Spurning Plútarkosar yrði því væntanlega: Hvort kom á undan, eðlan eða eggið? En við þeirri spurningu fengist heldur ekki rétt svar.
Á dögum amníótanna höfðu t.d. fiskar lengi hrygnt í vatni, en hrogn þeirra eru í raun örsmá hlaupkennd egg.
Eggjaþróunin á sér djúpar rætur
Allar plöntur og dýr, sem fjölga sér með æxlun, mynda kynfrumur. Karlkynið myndar sáðfrumur en kvenkynið eggfrumur.
Sáðfruma og eggfruma mynda saman svonefnda okfrumu – fyrstu frumu nýrrar lífveru – sem síðan skiptir sér og fæðist síðar í heiminn t.d. sem spendýr eða fugl.
Steingervingar af brynfiskum fortíðar sýna að þeir hafa líklegast myndað hrogn fyrir 500 milljónum ára.
Skömmu eftir okfrumustigið sýnir rannsókn að grundvöllur fósturs er lagður – staðsetning höfuðs, búks og útlima – áður en egg myndast utan um þessa nýju lífveru.
Þessi niðurstaða gefur til kynna að eggið sé viðbót í þróunarsögunni og því ætlað að vernda viðkvæm fóstur sumra tegunda. Sem sagt: Hænan á undan egginu.
Svarið við spurningu Plútarkosar fer því á endanum í ámóta hring og spurningin sjálf. Frá sjónarhóli þróunar kom eggið á undan hænunni, en líffræðilega verður hænan til á undan egginu.
