Í margar kynslóðir höfðu keisarar Rússlands neitað að deila völdum þar til byltingin árið 1917 neyddi síðasta keisarann, Nikulás 2., til þess að segja af sér. Til þess að byggja upp efnahagslíf landsins sem var í molum drógu Rússar sig úr fyrri heimsstyrjöldinni.
Lífið í ráðstjórnarríkjunum þróaðist yfir í ógnarstjórn, þar sem sérhver andmæli gegn opinberri línu valdhafa gat kostað menn lífið. Upp úr 1980 reyndi aðalritarinn Mikhail Gorbachev að koma á nokkrum umbótum með auknu frelsi en það reyndist vera allt of seint. Eftir fáein ár hrundu Sovétríkin endanlega árið 1991.
1. Lenín (1917-1922)
Lenín fékk fyrsta heilablóðfallið í maí 1922 og eftir það stjórnuðu aðrir í hans stað. Sovétríkin voru stofnuð opinberlega í desember 1922.
Samyrkjubúskapur olli hungursneyð
Dráp á óvopnuðum mótmælendum fyrir framan vetrarhöll keisarans árið 1905 gerði byltingarsinnann Vladimir Ilich Uljanov öskureiðan. „Öreigarnir hafa risið upp gegn keisaranum!“ þrumaði Uljanov í verkalýðsritinu „Áfram!“
Sjálfur þurfti Uljanov að lifa í útlegð m.a. í Danmörku undir dulnefninu Lenín og þurfti að bíða til ársins 1917 þegar byltingin braust út.
Óánægðir hermenn og verkamenn flykktust um Lenín eftir að kommúnistar höfðu náð völdum. Lenín undirritaði friðarsamkomulag við Þýskaland og þjóðnýtti m.a. landbúnað, banka og iðnað. Úkraína hafði lýst yfir sjálfstæði eftir fall keisaradæmisins en var neydd til að undirrita sáttmála sem innlimaði hana í nýju Sovétríkin.
Þessar hröðu umbreytingar í landbúnaði og iðnaði ollu miklum skorti á matvælum og allt að 5 milljónir létust úr hungri. Bændur neyddust til þess að sætta sig við ok samyrkjubúskapsins.
Á síðustu árum sínum var Lenín bundinn við hjólastól eftir mörg heilablóðföll og á meðan stjórnaði m.a. Stalín í hans stað. Lenín lést úr enn einu heilablóðfallinu árið 1922.
2. Stalín (1922-1953)
Sigurinn yfir Þýskalandi átti sinn þátt í að skapa goðsöguna um Stalín sem „járnkarlinn“ sem lét aldrei bugast.
Óvinir aflífaðir í röðum
Jósef Stalín var um áraraðir einn nánasti bandamaður Leníns en í erfðaskrá sinni varaði Lenín við taumlausri valdagræðgi Stalíns. Þegar Lenín lést hrifsaði Stalín völdin í Sovétríkjunum og faldi erfðaskrána til að hún yrði ekki opinberuð.
Og Lenín hafði á réttu að standa; m.a. voru allir herforingjar sem grunaðir voru um óhollustu dæmdir til dauða í sýndarréttarhöldum, meðan leigumorðingi sló ísexi í höfuð helsta keppinautar Stalíns, Lev Trotskí. Sýndarréttarhöldin fólu í sér að her Sovétríkjanna skorti dugandi herforingja þegar Hilter gerði innrás í Sovétríkin.
En miskunnarleysi Stalíns varð til að Sovétríkin náðu á endanum að sigra Þýskaland með gríðarlegu mannfalli og stóðu eftir sem stórveldi. Heimurinn skiptist nú í tvær meginblokkir og völd Stalíns náðu langt út fyrir landamæri Sovétríkjanna.
Hann kom upp ríkisstjórnum í m.a. Póllandi og Tékkóslóvakíu sem voru hliðhollar Moskvu til þess að styrkja varnir sínar gegn V-Evrópu. Árið 1953 hneig Stalín niður í svefnherbergi sínu eftir að hafa fengið heilablóðfall. Læknar þorðu ekki að bregðast við af ótta við að gera einhver mistök og einræðisherrann lést fjórum dögum seinna.
3. Níkíta Khrústsjov (1953-1964)
Níkíta Khrústsjov vakti mikla athygli þegar hann fór úr skónum og barði honum í ræðupúltið á fundi SÞ
Mislyndi kostaði hann starfið
Leiðtogi sovétlýðveldisins Úkraínu, Níkíta Khrústsjov, komst til valda eftir dauða Stalíns. Khrústsjov hafði stutt hreinsanir Stalíns með ráðum og dáð sem varð til þess að hann fékk viðurnefnið „Slátrarinn frá Úkraínu“.
En sem leiðtogi Sovétríkjanna veitti hann mörgum föngum frelsi, losaði tök flokksins á listum og heimsótti BNA, þar sem hann heillaði marga. En þegar Ungverjar reyndu að slíta sig frá sovéskri stjórn var uppreisnin miskunnarlaust barin niður.
Sambandið við kínverska kommúnista kólnaði verulega þegar Khrústsjov skipti um skoðun og neitaði að afhenda teikningar að smíði kjarnorkusprengju. Aðalritarinn þótti afar uppstökkur en í Kúbu-deilunni árið 1962 hélt hann ró sinni og náði diplómatískri lausn með BNA.
Það átti eftir að verða honum að falli. Meirihluti félaga hans í kommúnistaflokknum snérist gegn honum, enda þótti Khrústsjov hafa sýnt mikinn veikleika í samningaviðræðunum. Árið 1964 var hann settur af en ólíkt mörgum öðrum flokksfélögum fékk hann leyfi til að deyja í friði nokkrum árum síðar.
Leonid Brezhnev (1964-1982)
Brezhnev hlaut alls 114 sovéskar orður og flestar veitti hann sjálfum sér.
Íhaldskommúnismi rústaði efnahagnum
Arftaki hins mislynda Khrústsjovs var hinn ískaldi Brezhnev, pólitískur kommissar úr skriðdrekaverksmiðju. Hann sigaði KGB á pólitíska andstæðinga og herti tökin á austur-evrópskum þjóðum. Þegar Tékkóslóvakía hugðist standa fyrir umbótum sendi hann skriðdreka á götur Prag og kom upp leiðitamri leppstjórn.
Brezhnev stækkaði kjarnorkuvopnabúrið þannig að það jafnaðist á við kjarnorkuvopn BNA. Saman réðu stórveldin tvö yfir 50.000 kjarnorkusprengjum – nóg til að gjöreyða jörðinni 50 sinnum. Hann var svo ánægður með verk sín að hann veitti sjálfum sér ótal orður, m.a. átta sinnum hina eftirsóttu Lenín-orðu.
Íhaldssemi Brezhnevs og einbeitt andstaða gegn hvers konar umbótum hægði á efnahagslífinu en öll gagnrýni var bönnuð. Jafnvel hin misheppnaða innrás í Afganistan árið 1979 var í fjölmiðlum sögð hafa gengið mjög vel. Við andlát Brezhnevs árið 1982 hafði hagvöxtur Sovétríkjanna fallið úr 4,9 prósentum árið 1965 niður í 1,9 prósent og fimmti hver borgari var atvinnulaus.
Mikhail Gorbachev (1985-1991)
Á valdatíma Gorbachevs styrktist sambandið við BNA, m.a. í sáttmála um fækkun kjarnorkuvopna.
Umbótasinni veitti náðarhöggið
Eftir áralanga efnahagskreppu sá nýi aðalritari Sovétríkjanna, Mikhail Gorbachev, í hendi sér árið 1985 að umbætur væru nauðsynlegar. Undir slagorðunum glasnost (opnun) og perestrojka (endurbygging) heimsótti þessi 54 ára gamli sovétleiðtogi m.a. verksmiðjur og hlustaði á gagnrýni verkamannanna.
Verkföll voru leyfð og erlend fyrirtæki voru hvött til að fjárfesta í Sovétríkjunum. Gorbachev samdi við BNA um fækkun kjarnorkuvopna og lauk stríðinu í Afganistan. Fyrir vikið hlaut hann friðarverðlaun Nóbels árið 1990.
Gorbachev skildi mikilvægi fjölmiðla og var oft myndaður hinn slakasti, m.a. með forseta BNA, Ronald Reagan. Tilraunir til að fela slysið í Chernobyl-kjarnorkuverinu sýndu þó fram á takmarkanir glasnosts. Eftir fall Berlínarmúrsins fóru Sovétríkin að leysast upp. Þegar Gorbachev dró sig í hlé árið 1991 var ríkjasambandið dautt.
„Gamla kerfið hrundi, áður en hið nýja fékk tíma til þess að virka“ sagði Gorbachev vonsvikinn í afsagnarræðu sinni.
