Þann 23. febrúar 1306 stóð presturinn Giordinu da Rivalto í prédikunarstólnum í kirkjunni Santa Maria Novella í Flórens og hélt prédikun sem átti eftir að fá lítinn en sérstakan sess á spjöldum sögunnar. Í ræðunni var nefnilega elsta, varðveitta dæmið um orðið „gleraugu“.
„Það eru ekki einu sinni liðin 20 ár síðan sú list var uppgötvuð að smíða gleraugu sem veita góða sjón, ein mikilvægasta og nauðsynlegasta smíð sem heimurinn þekkir.“
Útdráttur úr prédikun 1306
Giordiano da Rivalto tilkynnti að það væru „ekki einu sinni liðin 20 ár síðan sú list var uppgötvuð að smíða gleraugu sem veita góða sjón, ein mikilvægasta og nauðsynlegasta smíð sem heimurinn þekkir.“
Da Rivalto sagði líka: „Ég hef hitt þann mann sem fyrstur uppgötvaði þessa list og framkvæmdi og ég hef talað við hann.“
Því miður nefndi da Rivalto ekki nafn þessa fyrsta gleraugnasmiðs.
Nokkrum árum síðar, 1313, lést munkur að nafni Alessandro della Spina í Písa. Í minnisgrein um hann segir að hann hafi verið svo laginn handverksmaður að hann hafi sjálfur getað smíðað hvaða grip sem var, eftir að hafa séð hann einu sinni.
„Og,“ kemur svo, „þar eð það var annar sem fyrstur fann upp gleraugun en vildi ekki deila uppgötvun sinni með öðrum, var það hann sem upp á eigin spýtur lærði að smíða þau og deildi þeim með öðrum af góðmennsku sinni.“
Annar skattheimtumaðurinn á Marinus van Reymerswaeje-myndinni frá 16. öld hefur greinilega fest nefklemmurnar þétt á nefið.
Notkunin breiddist út
Þarna er nafn uppfinningamannsins ekki heldur nefnt en fyrir tilverknað della Spina varð það fljótlega algengara að yfirstéttin í Flórens bæri gleraugu í nefklemmum. Nefklemmurnar birtust líka fljótlega í málverkum og urðu tákn vísdóms og hárrar stöðu.
Fyrstu gleraugun voru kúptar linsur sem hafðar voru þykkastar í miðjunni, gerðar úr gagnsæju steinefni svo sem kvartsi eða beryl og slípaðar til að gefa hæfilegt ljósbrot. Slík gleraugu gögnuðust fjarsýnum og eldra fólki og réðu þannig bót á algengasta vandamálinu. Linsurnar voru festar í umgjarðir úr beini, málmi eða jafnvel leðri.
Notkun gleraugna breiddist úr frá Ítalíu til Niðurlanda, Þýskalands, Spánar og Frakklands. Í Englandi var „Spectacle Makers Company“ stofnað 1629. Fyrirtækið hafði sérstakt merki þar sem mynd var af gleraugum og svo einkunnarorðin „A Blessing to the Aged“ eða Blessun hinna eldri.
Á þessum tíma höfðu gleraugu náð fótfestu í Evrópu en þau voru mjög dýr og því ekki aðgengileg nema fáum.
Augun hafa fengið hjálp í 2.000 ár
Aldur og sjúkdómar veikla sjónina en það létu menn ekki stöðva fróðleiksþorsta sinn. Rómverjar fundu leiðir til að stækka letrið.
Rómverjar: Lét þrælinn lesa
Árið 100 f.Kr. kvartaði yfirstéttarmaður yfir því að geta ekki lesið vegna aldurs. Hann lét því þræl sinn lesa upphátt. Rithöfundurinn Seneca fann snjalla lausn. Hann las „allar bækur í Róm“ gegnum glerskál með vatni sem stækkaði bókstafina.
Arabar: Steinn stækkaði letrið
Múslímskir vísindamenn rannsökuðu m.a. brot ljóssins í vatni og kvartsi. Þaðan var ekki löng leið að því að slípa glerstykki flatt að neðan en kúpt að ofan. Hinn svonefndi lestrarsteinn var notaður til að stækka letur frá því um árið 1000.
Bretar: Nýjasta tíska á 19. öld
Þótt einglyrnið sé afar einföld smíð er það miklu yngra en gleraugun. Einglyrnið kom fram á 18. öld í þeim tilgangi að greina t.d. hvort gamlir munir væru ekta. En um 1830 var það orðin nýjasta tíska í Bretlandi.
Lestrarsteinn á 9. öld
Það er þó ekki alls kostar rétt að gleraugun hafi verið alveg evrópsk uppfinning. Strax á 9. öld hafði Abbas Ibn Firnas í Cordova á Spáni skapað svonefndan lestrarstein sem lagður var beint ofan á textann. Slíkur steinn var síðan notaður í Arabaheiminum.
Stærðfræðingurinn og vísindamaðurinn Alhazen í Kaíró varð líka einn af frumkvöðlum sjóntækninnar. Í tímamótabók frá 1021 lýsir hann því hvernig kúpt linsa skapar stækkaða mynd.
Síðar fluttu arabískir kaupmenn þessa þekkingu með sér austur til Asíu. Í lok 13. aldar skýrir Marco Polo frá því í ferðaminningum sínum frá Kína að eldra fólk við hirð keisarans hafi borið boga með stækkunarglerjum á nefinu við lestur.
Hafi notkunin verið orðin útbreidd á þessum tíma er trúlegt að uppfinningin sjálf sé miklu eldri. Það er þó óvíst hvort steinar voru slípaðir til að rétta af sjóngalla og í hve miklum mæli slík gleraugu hafa verið notuð.
Með „Dame Edna“ setti leikarinn Barry Humphries alveg nýjan gleraugnastaðal.
En hver sem það nú var sem fyrst kom fram með þessa uppfinningu urðu gleraugun mörgum til hjálpar í daglegu lífi. Listin að slípa gler varð líka undirstaða tveggja annarra uppfinninga sem höfðu afgerandi áhrif á þróun vísinda: smásjárinnar og sjónaukans.
Þessi tæki voru þróuð á 16. og 17. öld og gerðu mönnum kleift að rannsaka bæði minnstu smáatriði mannslíkamans og hinn gríðarstóra geim.
Lestu meira um gleraugu
Vincent Ilardi: Renaissance Vision from Spectacles to Telescopes, American Philosophical Society, 2007
