Í dag erum við vön því að NATO taki þátt í hernaðaraðgerðum um allan heim. En það var ekki alltaf svo.
Frá því að vera bandalag sem átti að verja Vestur-Evrópu hefur NATO tekið að sér hjálparverkefni um allan heim og jafnvel farið í stríð. Hér munum við fylgja NATO í gegnum allar helstu umbreytingar bandalagsins.
1945: Lok seinni heimsstyrjaldarinnar
Eftir hina hræðilegu seinni heimsstyrjöld styrkjast ákveðin lönd gríðarlega í heiminum. Sovétríkin, Bandaríkin og Bretland börðust saman gegn Þýskalandi nasista en jafnvel áður en stríðinu lauk var ljóst að bandalagið myndi ekki endast lengi.
5. mars 1946: Járntjaldsræða Churchills
Winston Churchill árið 1946 – ár svokallaðrar járntjaldsræðu hans.
Winston Churchill flutti hina frægu járntjaldsræðu sína í Fulton, Missouri. Í ræðunni lýsti hann yfir miklum áhyggjum sínum af því að járntjald væri að myndast í Evrópu: milli Austur-Evrópuríkjanna undir stjórn Sovétríkjanna og lýðræðisríkja Vestur-Evrópu.
21.-25. febrúar 1948: Valdaránið í Prag
Kommúnistaflokkurinn tók völdin í Tékkóslóvakíu með valdaráni. Í þingkreppunni í landinu í aðdraganda valdaránsins lá í loftinu ógnin um hernaðaríhlutun Sovétríkjanna sem gerði kommúnistum þann leik auðveldari.
24. júní 1948-12. maí 1949: Loftbrúin til Vestur-Berlínar
Börn í Vestur-Berlín gleðjast yfir flugvélum sem lögðu sitt af mörkum til loftbrúarinnar á árunum 1948-49.
Sovétríkin koma á herkví við Vestur-Berlín 24. júní 1948 til að ná fullum yfirráðum yfir Berlín sem frá lokum síðari heimsstyrjaldar hefur verið skipt á milli sigurvegara bandamanna. Til að bregðast við hindruninni hefja vesturveldin loftflutninga af birgðum til Vestur-Berlínar sem er umsetin. Sovétríkin leysa upp herkvínna árið eftir, 11. maí 1949.
12. mars 1947: Truman-kenningin
Í ræðu fyrir öldungadeild Bandaríkjaþings mótar Harry S. Trump forseti nýja, svokallaða innilokunarstefnu ríkisstjórnar sinnar. Tilgangurinn er að styðja þau lönd sem eiga á hættu að verða innlimuð af Sovétríkjunum. Sama hugmynd er viðhöfð við stofnun NATO.
Tveir óvinir: Sovétríkin og kommúnismi
Þrjár lykilpersónur í myndun NATO: Churchill: Maðurinn sem fann upp hugmyndina um járntjaldið. Truman: Maðurinn á bak við varnarkenninguna. Stalín: Helsti óvinurinn sem NATO varð að hafa í sigtinu.
Norður-Atlantshafsbandalagið: NATO
NATO var stofnað með tvö skýr markmið: Að vinna gegn útþenslu Sovétríkjanna og kommúnisma.
Bandalagið var – með orðum þáverandi utanríkisráðherra Bretlands, Ernest Bevin – nauðsynlegt eftir seinni heimsstyrjöldina vegna þess að:
„Vestræn lönd verða að skipuleggja varnir sínar gegn útrás Jósefs Stalíns og metnaði fyrir auknum herstyrk Sovétríkjanna“.
Á Vesturlöndum var óttast að Sovétríkin, með gífurlega stærð sína og mikinn herstyrk, gætu auðveldlega yfirbugað Vestur-Evrópu ef vestræn ríki tækju ekki höndum saman og skipulegðu sig.
Forseti Bandaríkjanna, Harry S. Truman, kynnti tilgang bandalagsins í hinni svokölluðu Truman-kenningu:
„Að halda vinsamlegum samskiptum og efnahagslegu samstarfi sín á milli. Að hafa samráð hver við annan þegar yfirráðasvæði eða frelsi félagsmanns er ógnað. Og að koma hver öðrum til hjálpar ef ráðist verður á einhvern meðlim“.
Niðurstaðan var Norður-Atlantshafsvarnarbandalagið: NATO.
4. apríl 1949: NATO er stofnað
NATO varð að veruleika árið 1949. Varnarbandalagið var svo staðfest af 12 aðildarríkjum þann 4. apríl 1949.
Upphaflega samanstóð NATO-bandalagið af aðeins 12 löndum. Árið 2023 er fjöldinn kominn í 31 land.
1950: Fyrsti framkvæmdastjóri NATO – Hastings Ismay lávarður
Fyrrverandi starfsmannastjóri Churchills, Hastings Ismay lávarður, er skipaður fyrsti aðalritari NATO – hinn opinberi titill yfirmanns NATO.
Hastings Ismay hafði verið hluti af breska herforingjaráðinu og í stríðinu hafði hann tekið þátt í flestum helstu ráðstefnum leiðtoga bandamanna – meðal annars í Casablanca, Moskvu, Kaíró, Teheran og Yalta.
1950: Eisenhower – hershöfðingi NATO
Dwight D. Eisenhower (t.v.) var frá 1952 fyrsti „æðsti herforinginn“ í NATO. Hastings Ismay lávarður (þ.) var fyrsti framkvæmdastjóri NATO (1952-57).
Dwight D. Eisenhower hershöfðingi, síðar Bandaríkjaforseti, er skipaður fyrsti herforingi NATO. Staða „æðsta herforingja NATO“ var í mörg ár á eftir frátekin fyrir bandaríska 4-stjörnu hershöfðingja.
Öll NATO löndin
Merki NATO túlkað í járni af belgíska arkitektinum Raymond Huyberecht. Skúlptúrinn stendur fyrir framan höfuðstöðvar varnarbandalagsins í Brussel. Í bakgrunni: fánar núverandi 30 NATO-ríkja.
NATO-ríki og inngönguár þeirra í NATO
Frá stofnun þess hefur aðildarríkjum NATO aðeins fjölgað. Stækkunin hefur að mestu verið hægfara. Hér eru þau öll án undantekninga.
1949
Belgía, Kanada, Danmörk, Frakkland, Ísland, Ítalía, Lúxemborg, Holland, Noregur, Portúgal, Bretland og Bandaríkin
1952
Tyrkland og Grikkland
1955
Vestur-Þýskaland
1982
Spánn
1999
Tékkland, Ungverjaland og Pólland
2004
Eistland, Lettland, Litháen, Slóvakía, Búlgaría, Rúmenía og Slóvenía
2009
Króatía og Albanía
2017
Svartfjallaland
2020
Norður-Makedónía
2023
Finnland
1950-53: Kóreustríðið – án NATO
Eftir seinni heimsstyrjöldina hafði Kóreu verið skipt í tvö hernámssvæði meðfram 38. breiddarbaug: Sovétríkin stjórnuðu norðurhlutanum og Bandaríkin stjórnuðu suðurhluta Kóreu.
Eftir því sem árin liðu jókst spennan og árið 1950 braust út ófriður þegar hersveitir frá Norður-Kóreu fóru yfir landamærin til Suður-Kóreu.
Árásin hafði í för með sér fordæmingu öryggisráðs Sameinuðu þjóðanna og á sama tíma fóru Bandaríkin inn í stríðið við hlið Suður-Kóreu. Sovétríkin og Kína studdu hins vegar Norður-Kóreu. Kínverjar blönduðust einnig hernaðarlega inn í stríðið með hundruð þúsunda hermanna við hlið Norður-Kóreu.
Bandarískir hermenn lenda í Inchon í Suður-Kóreu í september 1950.
Nokkur lönd tóku þátt í stríðinu annað hvort með vopnasendingum eða herdeildum.
Hins vegar var eitt alþjóðlegt stórveldi áberandi með fjarveru sinni – NATO. Það myndu enn líða mörg ár þar til NATO myndi skuldbinda sig til að senda bardagasveitir í átök.
Við endalok Kóreustríðsins varð endurreisn landamæranna á milli ríkjanna tveggja á 38. breiddargráðu.
1952: Grikkland og Tyrkland fá inngöngu í NATO
Fyrsta stækkun NATO átti sér stað árið 1952, þegar Grikkland og Tyrkland fengu inngöngu í NATO-bandalagið.
Tyrkland en landamæri þess lágu að Sovétríkjunum, sóttust eftir öryggi í varnarbandalaginu. Það sama gilti um Grikkland sem vildi ekki eiga á hættu að enda sem hlutlaust land á milli Tyrklands í NATO og Balkanskaga undir sovéskum áhrifum.
1953: Nikita Khrushchev – nýr leiðtogi Sovétríkjanna
Jósef Stalín deyr 3. mars 1953. Eftir stutt aðlögunartímabil tekur Nikita Khrushchev við starfi aðalritara kommúnistaflokksins 14. september 1953.
Hann verður því leiðtogi Sovétríkjanna. Embætti sem hann gegndi þar til hann neyddist til að láta af störfum árið 1966.
Deilan um inngöngu Vestur-Þýskalands í NATO
Konrad Adenauer, kanslari Vestur-Þýskalands (1949-63) skrifar undir varnarsáttmála Norður-Atlantshafsins.
Eitt hugsanlegt aðildarríki deildi sjávarsvæði með NATO – Vestur-Þýskaland.
Eftir seinni heimsstyrjöldina hafði Þýskalandi verið skipt í austurhluta og vesturhluta og neyddist til að draga verulega úr hernaðarmætti sínum og minnka her sinn.
Það gerði í raun Vestur-Þýskaland varnarlaust ef til vopnaðra átaka kæmi við Sovétríkin.
Árið 1950 ræddu aðildarríki NATO hvort Vestur-Þýskaland ætti að vera með í bandalaginu en andstaða m.a. Frakklands kom í veg fyrir það.
Á árunum þar á eftir fóru NATO-ríkin að óttast að Sovétríkin myndu nýta sér Kóreustríðið sem stóð yfir til að ráðast inn í Vestur-Þýskaland. Frakkland breytti loks afstöðu sinni og NATO gat hafið neyðarinngöngu landsins í bandalagið.
1954: Sovétríkin vilja ganga í NATO
Sovétríkin mótmæltu áformum um inngöngu Vestur-Þýskalands í NATO með því að benda á að stækkun bandalagsins hafi stuðlað að óstöðugleika í Evrópu.
Til að reyna – að eigin sögn – að tryggja frið í Evrópu lögðu Sovétríkin því til árið 1954 að Sovétríkin yrðu einnig tekin inn í NATO.
Tillagan var fljótt felld af samstarfsaðilum bandalagsins sem óttuðust að Sovétríkin sæktust eftir aðild eingöngu til að eyðileggja bandalagið innan frá.
23. október 1954: Vestur-Þýskaland fær inngöngu í NATO
Konrad Adenauer kanslari undirritaði varnarsáttmála Norður-Atlantshafsins fyrir hönd Vestur-Þýskalands við Quai d’Orsay í París. Þar með var Vestur-Þýskaland tekið inn í NATO.
14. maí 1955: Varsjárbandalagið er stofnað
Fyrstu leiðtogar Varsjárbandalagsins: Marshal Ivan Konev, æðsti yfirmaður hersins (vinstri); Aleksei Antonov hershöfðingi, yfirmaður hershöfðingja sáttmálans (t.v.). Báðir voru frá Sovétríkjunum.
Varsjárbandalagið var stofnað sem svar við NATO. Sáttmálinn var undirritaður árið 1955 af átta löndum. Fjöldi aðildarríkja þess varð ekki fleiri á tímum Varsjárbandalagsins. Aftur á móti hættu sum lönd með tímanum í bandalaginu.
Allir meðlimir Varsjárbandalagsins
Merki Varsjárbandalagsins.
Varsjárbandalagið: 1955-1991
1955
Varsjárbandalaginu er komið á laggirnar með eftirfarandi aðildarríkjum: Sovétríkjunum, Albaníu, Búlgaríu, Tékkóslóvakíu, Austur-Þýskalandi, Ungverjalandi, Póllandi og Rúmeníu.
1960
Albanía segir sig úr Varsjárbandalaginu.
1969
Rúmenía hættir að taka virkan þátt í Varsjárbandalaginu án þess þó að draga sig formlega úr því.
1990
Austur-Þýskaland segir sig úr Varsjárbandalaginu.
1. júlí 1991
Varsjárbandalagið leysist upp.
1956: Uppreisn í Ungverjalandi
Óeirðir brjótast út í Ungverjalandi þann 23. október til að mótmæla kommúnistastjórn landsins og ráðandi áhrifum Sovétríkjanna á ungversk stjórnmál.
Ríkisstjórninni er steypt af stóli og hinn hófsami kommúnisti Imre Nagy er settur á sem yfirmaður ríkisstjórnarinnar. Þann 1. nóvember tilkynnir hann að Ungverjar vilji segja sig úr Varsjárbandalaginu.
Þann 4. nóvember grípa Sovétríkin til hernaðaraðgerða. Eftir viku af hörðum götubardögum í Búdapest er uppreisnin kæfð með hörku. Ungverjaland er því áfram í Varsjárbandalaginu en Imre Nagy er tekinn af lífi.
20. janúar 1961: John F. Kennedy verður forseti
John F. Kennedy er settur í embætti forseta Bandaríkjanna eftir að hafa sigrað Richard Nixon í forsetakosningunum nokkrum mánuðum áður.
13. ágúst 1961: Múrinn skiptir Berlín í tvo hluta
Hluti af Berlínarmúrnum á frumstigi (1962).
Opinberlega var sagt í austurblokkinni að Berlínarmúrinn væri reistur sem „and-fasískur verndarmúr“ til að koma í veg fyrir að erlend ríki réðust á verkamanna- og bændaríki Austur-Þýskalands. Í raun og veru var ástæðan sú að koma í veg fyrir að íbúar landsins sjálfs myndu flýja landið til vesturs.
Október 1962: Kúbudeilan
Í Kúbudeilunni var allur heimurinn í mikilli viðbragðsstöðu. Atburðurinn er, að öllum líkindum, sá sem kemst næst því að NATO og Varsjárbandalagið myndu lenda í hernaðarátökum.
Kúbudeilan
Sovéska flutningaskipið Anesov fór frá Kúbu árið 1962 hlaðið flugskeytum. Skipinu var fylgt af bandarískum flugvélum og tundurspilli.
Kúbudeilan veikir kjarnorkuvarnir NATO
Á 13 dögum í október 1962 komst heimurinn alvarlega nærri kjarnorkustríði milli Bandaríkjanna og Sovétríkjanna.
Deilan kom upp þegar bandarísk U2 njósnaflugvél uppgötvaði að verið var að setja upp millidrægar eldflaugar á Kúbu.
Fjarlægðin milli Kúbu og meginlands Bandaríkjanna er sums staðar aðeins u.þ.b. 350 kílómetrar. Því myndi staðsetning eldflauganna veita Sovétríkjunum mikið hernaðarlegt forskot. Jafnframt væri uppsetning eldflauganna á Kúbu – séð frá sovéskum sjónarhóli – einnig ákjósanleg viðbrögð við kjarnorkueldflaugunum sem Bandaríkin höfðu komið fyrir með bandamönnum sínum í NATO í Tyrklandi og á Ítalíu.
Til að leysa deiluna og forðast kjarnorkustríð samþykktu Bandaríkin og Sovétríkin eftir nokkrar taugastrekkjandi vikur að fjarlægja eldflaugar sínar á Ítalíu, Tyrklandi og á Kúbu.
Sú afvopnun veikti kjarnorkuveldi NATO í Evrópu en samningurinn tryggði Bandaríkjunum einnig gegn leifturstríði með kjarnorkuvopnum frá kommúnistaeyríkinu.
22. nóvember 1963: JFK myrtur í Dallas, Texas
Í heimsókn sinni til Dallas var John F. Kennedy skotinn til bana af Lee Harvey Oswald þegar bílalest hans ók í gegnum borgina. Við það varð varaforsetinn Lyndon B. Johnson nýr forseti Bandaríkjanna.
Ágúst 1964: Atvikið í Tonkinflóa
Eftir hernaðarátök í Tonkin-flóa í Víetnam, þar sem tvær bandarískar herflugvélar voru skotnar niður og flugmaður handtekinn af Norður-Víetnam, veitti Bandaríkjaþing forsetanum heimild til að auka viðveru Bandaríkjahers í Víetnam og mæta hvers kyns fjandsamlegum aðgerðum með hervaldi.
NATO tók aldrei opinberlega þátt í Víetnamstríðinu.
Nóvember 1964: Stuðningur við Norður-Víetnam
Bæði Sovétríkin og Kína veittu kommúnistastjórninni í Norður-Víetnam stuðning sinn með ráðgjöfum og vopnum.
Frakkar segja sig að hluta til úr NATO
Forsetarnir Charles de Gaulle og J.F. Kennedy í París árið 1961.
Charles de Gaulle Frakklandsforseti hafði í nokkur ár mótmælt ráðandi áhrifum Bandaríkjanna í NATO.
Hann taldi þess í stað að Bandaríkin, Bretland og Frakkland sem stærstu aðildarríki bandalagsins, ættu að deila völdum í bandalaginu með jafnari hætti. Að auki vildi de Gaulle að NATO myndi verja frönsku nýlendurnar sem voru utan þess landfræðilega aðgerðasvæðis sem löndin höfðu samþykkt.
Undir stjórn de Gaulle fjarlægði Frakkland sig nokkrum sinnum frá NATO. Árið 1959 leyfðu Frakkar ekki lengur geymslu kjarnorkuvopna erlendra ríkja – þ.e. flugskeyti frá Bandaríkjunum – á franskri grund. Sama ár drógu Frakkar Miðjarðarhafsflota sinn úr sameiginlegri forystu NATO. Árið 1963 gerðu þeir það sama með Atlantshafsflota sinn.
Frá 1966 leyfðu Frakkar ekki lengur herstöðvar NATO á franskri grund. Þess vegna voru höfuðstöðvar hernaðarstjórnar NATO sem áður höfðu aðsetur í París, fluttar til Brussel.
Sama ár yfirgaf Frakkland einnig herstjórn NATO. Það var ekki fyrr en árið 1993 sem Frakkland gerðist aftur aðili að NATO á eðlilegum forsendum.
NATO hefur alltaf haft tvö opinber tungumál: ensku og frönsku.
Árið 1980 varð mikið uppnám í Bandaríkjunum vegna bókar um djöfullega barnaníðinga í leikskólum og grunnskólum.
Stríðin sem töpuðust í Víetnam og Afganistan
Bandaríkin í Víetnam og Sovétríkin í Afganistan
1955-75: Víetnamstríðið
Hvorki NATO né Varsjárbandalagið tóku beinan þátt í Víetnamstríðinu. Aðeins tveir aðilar varnarbandalaganna – Sovétríkin og Bandaríkin – áttu í hlut en hvor aðilinn á sinn hátt.
Víetnamstríðið var framlenging á Indókínastríðinu árið 1955, þar sem Frakkland barðist við að halda nýlendustjórn sinni á svæðinu. Frakkland dró sig smám saman til baka á meðan Bandaríkin tóku meira og meira þátt í að koma í veg fyrir yfirtöku kommúnista í Suður-Víetnam.
Bandaríkin studdu stjórnina í Suður-Víetnam. Fyrst aðeins með ráðgjöfum, síðan með hefðbundnum hermönnum sem árið 1969 voru orðnir yfir hálf milljón hermanna.
Sovétríkin aðstoðuðu Norður-Víetnam efnahagslega og með hergögnum – ekki með hermönnum.
En þrátt fyrir það gátu Bandaríkjamenn ekki stöðvað framgang kommúnista. Árið 1975 sameinuðust Norður- og Suður-Víetnam á ný.
1979-89: Stríð Sovétríkjanna í Afganistan
Víetnamstríðið var eiginlega endurtekið í Afganistan en þó með þeim hætti að hvorki Varsjárbandalagið né NATO áttu beinan þátt í því.
Sovétríkin fóru inn í Afganistan og sendu inn hermenn til að aðstoða kommúnistastjórnina þar. Sovéskir hermenn töldu á einum tímapunkti yfir 100.000 hermenn. Íslamska andspyrnuhreyfingin, mujahideen, fékk vopn frá m.a. Bandaríkjunum og Bretlandi en ekki frá NATO.
Eftir 10 ára stríð neyddust Sovétríkin loks að hverfa frá Afganistan árið 1989 en eftir það fóru völdin í hendur bókstafstrúarmannahreyfingar talibana.
1981: Spánn fær inngöngu í NATO
Árið 1975 dó Francisco Franco einræðisherra Spánar og lýðræðisvæðing landsins hófst. Árið 1982 fékk Spánn inngöngu í NATO og árið 1986 var sú pólitíska ákvörðun staðfest með þjóðaratkvæðagreiðslu.
1985: Gorbatsjov tekur við völdum í Sovétríkjunum
Árið 1985 tók Mikhail Gorbatsjov við embætti aðalritara kommúnistaflokks Sovétríkjanna (SUCP).
Hann vill gera land sitt mun betra með perestrojku (endurskipulagningu) og glasnost (hreinskilni).
Hann verður vinsæll meðal Vesturlanda en viðleitni hans leiðir til glundroða í Sovétríkjunum og lönd Varsjárbandalagsins fara að taka ákvarðanir sem samræmast ekki við ákvarðanatökur Moskvu.
9. nóvember 1989: Berlínarmúrinn er opnaður
Á blaðamannafundi í Austur-Berlín nefnir Günter Schabowski, meðlimur stjórnmálaráðsins, af léttúð að íbúar Austur-Þýskalands geti nú ferðast frjálst til Vestur-Þýskalands.
Á miðnætti fara fyrstu Austur-Þjóðverjarnir yfir landamærin til Vestur-Berlínar. Eftir þetta er ekki aftur snúið. Austur-Þýskaland er í andarslitrunum.
Ronald Reagan og Mikhail Gorbatsjov á leiðtogafundinum í Reykjavík árið 1986.
1989 – NATO lofar munnlega að halda sameinuðu Þýskalandi utan bandalagsins
Árið 1989 hóf umbótasinnaður leiðtogi Sovétríkjanna, Míkhaíl Gorbatsjov, samningaviðræður við vestræn sigurveldi frá síðari heimsstyrjöldinni um sameiningu Þýskalands.
Sem hluti af samningaviðræðunum lofa NATO-ríkin munnlega að þau muni ekki stækka bandalagið til austurs, með því að innlima hið sameinaða Þýskaland í bandalagið.
Þýskaland verður þess í stað að mynda hlutlaust svæði á milli bandalaganna tveggja.
En þessi munnlegu loforð leiða aldrei til skriflegs né bindandi samkomulags milli NATO og Sovétríkjanna.
Að lokum gefur Gorbatsjov eftir í viðræðunum og samþykkir að Þýskaland geti orðið hluti af NATO.
Nokkrum mánuðum síðar sundrast Varsjárbandalagið.
1990: Leyni skæruher NATO
Forsætisráðherra Ítalíu, Giulio Andreotti, greindi frá því árið 1990 að NATO hafi leynilega þjálfað sérsveitir í evrópsku aðildarríkjunum.
Hinir svokölluðu Stay Behind hópar áttu að starfa sem vel þjálfaðir og vel búnir andspyrnuhópar á bak við óvinalínur ef Vestur-Evrópa yrði lögð undir sig af Varsjárbandalaginu.
Fréttin olli miklum deilum og rökræðum á Ítalíu, sérstaklega þegar í ljós kom að á kalda stríðinu höfðu Stay Behind-sveitir tekið þátt í nýfasískum hryðjuverkaárásum á kommúnistasamtök.
3. október 1991: Sameining Þýskalands
Sameining Vestur-Þýskalands og Austur-Þýskalands varð að veruleika og Austur-Þýskaland hættir að vera til.
1992: NATO í stríði í fyrrum Júgóslavíu
Að beiðni Sameinuðu þjóðanna eru skip NATO við eftirlit á Adríahafi til að viðhalda vopnasölubanni gegn Serbíu.
NATO breytir um stefnu á tíunda áratugnum
Hermenn að störfum: Ítalskir NATO-hermenn að störfum í Sarajevo í Bosníu árið 1996.
Eftir að Sovétríkin liðuðust í sundur árið 1991 og Rússar urðu vingjarnlegri vesturlöndum, efuðust margir stjórnmálamenn í NATO-ríkjum hvort NATO væri jafnvel lengur þörf.
Aðildarríkin kusu að viðhalda bandalaginu en nú með endurnýjuðum markmiðum, meðal annars að sinna mannúðarverkefnum utan yfirráðasvæðis aðildarríkjanna og einnig með því að starfa sem friðargæsluliðar á átakasvæðum og sem sáttasemjarar í stigvaxandi átökum.
Og það var einmitt það sem bandalagið gerði þegar borgarastyrjöld braust út í fyrrum Júgóslavíu. Ákvörðunin um að fara inn í Bosníu með hernaðarlegri íhlutun árið 1995 var í fyrsta sinn sem bandalagið tók þátt í virkum hernaði.
Sex árum síðar, árið 2001, var 5. grein NATO-sáttmálans virkjuð í fyrsta – og hingað til eina – skiptið eftir hryðjuverkaárásirnar á Bandaríkin 11. september.
Herir NATO tóku þátt í eftirliti með lofthelgi og hafsvæði Bandaríkjanna eftir árásina og tóku virkan þátt í hernámi Afganistan í kjölfar innrásar Bandaríkjanna í landið.
12. apríl 1993: NATO kemur á flugbannsvæði í Bosníu
NATO tók virkan þátt í borgarastyrjöldinni í fyrrverandi Júgóslavíu. Aðal tilgangur þess var að vernda almenna borgara. Komið var á flugbannsvæði á völdum svæðum í Bosníu-Hersegóvínu.
Í þessu sambandi lenti NATO ítrekað í beinum átökum við serbneskar hersveitir. Í febrúar 1994 voru fjórar serbneskar orrustuflugvélar skotnar niður í skotárás NATO.
NATO er með eigin eftirlitsflugvél. Myndin frá 2021 sýnir Boeing E-3 Sentry AWACS (Airborne Warning og stjórnkerfi).
1995: Fjöldamorð og loftárásir
Stríðið í fyrrverandi Júgóslavíu var að stigmagnast. Serbneski herinn notaði hermenn SÞ sem mannlega sprengjuskildi til að forðast loftárásir.
Síðar í júlí 1995 átti sér stað þjóðarmorð í Srebrenica sem kostaði meira en 8.000 bosníska múslima lífið. Frá og með ágúst það ár fékk NATO aukið vald til að sprengja Serba.
Desember 1995: Dayton friðarsamkomulagið
Sameiginleg hernaðarsókn NATO og Bosníu-múslima og Króata neyðir Bosníu-Serba að samningaborðinu.
Í desember 1995 gerðu aðilar stríðsins friðarsamkomulag. Það gerðist í Wright-Patterson flugherstöðinni í Dayton, Ohio, með Bill Clinton forseta sem gestgjafa.
Sprengjuherferð NATO í Bosníu og Serbíu var umdeild vegna þess að hún naut ekki stuðnings frá SÞ – og vegna þess að ómögulegt reyndist að komast hjá því að margir óbreyttir borgarar yrðu fórnarlömb sprengjuregnsins.
Skotgöt í fjölbýlishúsi í Sarajevo.
Allt frá þurrmjólk til sprengjuvarpa
Þann 28. ágúst 1995 fór eiginkona Bosníumannsins Sulejman Crncalo á Markale-markaðinn í Sarajevo.
„Við höfðum heyrt að þarna væri hægt að kaupa mjólkurduft,“ útskýrði Sulejman síðar.
Um morguninn um kl. 11. var hinn friðsæli markaðsdagur skyndilega rofinn af hljóði sprengjuvarpa. Sulejman hljóp í átt að markaðnum þar sem konan hans var.
„Nokkrum skrefum þaðan sá ég mikla ringulreið. Það var blóð alls staðar, það rann um göturnar. Líkamshlutar voru á víð og dreif. Fatabútar lágu alls staðar út um allt“.
Í sprengjuárásinni létust 43, þar á meðal eiginkona Sulejman. 75 til viðbótar slösuðust. Miðað við úr hvaða átt sprengjurnar höfðu komið var hægt að ákvarða í kjölfarið að árásin hefði komið frá yfirráðasvæði Serba.
Á árum áður hafði NATO reynt að halda viðkvæmum friði á svæðinu með herkví og samningaviðræðum. En nú var enginn vafi á því lengur meðal meðlima bandalagsins að aðeins hernaðaríhlutun gæti komið í veg fyrir annað fjöldamorð.
Tveimur dögum eftir árásina á Markale-markaðinn gerðu flugvélar NATO árásir á serbnesk skotmörk og áður en árið var liðið höfðu tugþúsundir hermanna NATO verið sendir til Bosníu til að tryggja friðinn.
Í fyrsta skipti í 46 ára sögu bandalagsins hafði NATO farið í stríð.
1999: NATO fer í stríð í Kosovo
Þegar stríð braust út á ný í fyrrum Júgóslavíu, að þessu sinni í Kosovo, var enn og aftur þörf á friðargæslusveitum. En að þessu sinni beittu Rússar neitunarvaldi gegn öryggisráði Sameinuðu þjóðanna.
Í fyrsta skipti kjósa NATO-ríkin því að fara í stríð án þess að ályktun SÞ sé að baki. Í 78 daga sprengdi NATO serbnesk skotmörk og hernaðarmannvirki.
12. mars 1999: Þrjú ný ríki í NATO
Fjórða stækkun bandalags aðildarríkja NATO stóð yfir. Tékkland, Ungverjaland og Pólland fá inngöngu í NATO. Bandalagið hefur því farið úr 16 löndum í 19 lönd.
11. september 2001: Árásin á World Trade Center
Múslimskir bókstafstrúarmenn sem Osama Bin Laden sendi og fjármagnaði gerðu sjálfsmorðsárásir á tvíburaturnana í New York og höfuðstöðvar Pentagon í Washington D.C.
Í viku hverri hlusta 40 milljónir Bandaríkjamanna á útvarpsprestinn Charles Coughlin. Þegar þessi kaþólski prestur sem dáir boðskap nasista, hvetur til uppreisnar gegn yfirvöldum árið 1939 taka áhangendur hans til sinna ráða.
9/11
Rústir World Trade Center Tower 6 sem var þriðja byggingin sem hrundi eftir að tvíburaturnarnir hrundu til grunna.
Eftir árásina á World Trade Center og Pentagon 11. september 2001 er 5. grein NATO-sáttmálans virkjuð í fyrsta sinn.
Greinin felur öllum bandalagslöndum að koma til bjargar ef meðlimur verður fyrir árás.
Bandalag undir forystu Bandaríkjamanna ræðst inn í Afganistan og Írak og bælir niður alla andspyrnu.
11. ágúst 2003: NATO tekur við forystu í Afganistan
Árið 2003 tók NATO við forystu alþjóðlegu öryggissveitanna í Afganistan (ISAF). Þetta var í fyrsta sinn sem NATO tekur þátt í hernaðar- og aðgerðastarfsemi utan Evrópu.
Hvað segir 5. grein NATO?
Í 5. grein Norður-Atlantshafssáttmálans kemur skýrt fram í hvaða tilvikum aðildarríki bandalagsins þurfa að koma hvert öðru til hjálpar.
Grein 5 er svokölluð „Skyttugreinin“: einn fyrir alla – allir fyrir einn.
Heiður skyttanna þriggja
„Þátttakendur eru sammála um að vopnuð árás á einn eða fleiri þeirra í Evrópu eða Norður-Ameríku skuli teljast árás gegn þeim öllum; og eru þeir í samræmi við það sammála um að komi til slíkrar árásar, skuli hver þeirra, í því að nýta sér réttinn til einstaklings- eða sameiginlegrar sjálfsvarnar sem viðurkennt er í 51. grein sáttmála Sameinuðu þjóðanna, aðstoða aðildarríkið eða aðildarríkin. Þau réðust því tafarlaust, hvert fyrir sig og í samkomulagi við önnur þátttökulönd, til að gera slíkar ráðstafanir, þar á meðal beitingu hervalds sem hvert þeirra telur nauðsynlegt til að endurheimta og viðhalda öryggi Norður-Atlantshafssvæðisins.
Öllum slíkum árásum og allar ráðstafanir sem gerðar eru í kjölfarið skulu tafarlaust tilkynntar til öryggisráðsins. Slíkum aðgerðum verður að ljúka þegar öryggisráðið hefur gert nauðsynlegar ráðstafanir til að endurheimta og viðhalda alþjóðlegum friði og öryggi.“
2004: Sjö ný lönd fá inngöngu í NATO
Búlgaría, Eistland, Lettland, Litháen, Rúmenía, Slóvakía og Slóvenía verða meðaðildarríki NATO.
2005 – NATO sendir mannúðaraðstoð til Afríku
Þegar Afríkusambandið bað NATO um aðstoð við friðargæsluverkefni sitt í hinu borgarastríðshrjáða Darfur-héraði í Súdan, hefst nýr kafli í sögu NATO.
Bandalagið byrjaði á að senda mannúðaraðstoð til Darfur og síðar sama ár einnig til jarðskjálftahrjáðra Pakistana.
NATO blandaði sér jafnvel í mál Bandaríkjanna þegar fellibylurinn Katrina skall á suðurhluta þeirra í ágúst 2005 og olli miklum flóðum, einkum í New Orleans.
13 aðalritarar NATO
Jens Stoltenberg – núverandi framkvæmdastjóri NATO.
Í gegnum árin hefur NATO verið stýrt af 13 mismunandi aðalriturum sem skipaðir voru úr hópi aðildarríkjanna.
Í nokkrum tilfellum hefur verið um fyrrverandi stjórnarleiðtoga að ræða eins og t.d. er málið með núverandi framkvæmdastjóra, Jens Stoltenberg (Noregi) og forvera hans, Anders Fogh Rasmussen (Danmörku).
1. 1952-1957
Hastings Ismay hershöfðingi – Stóra-Bretland
2. 1957-1961
Paul-Henri Spaak – Belgía
3. 1961-1964
Dirk Stikker – Holland
4. 1964-1971
Manlio Brosio – Ítalía
5. 1971-1984
Joseph Luns – Holland
6. 1984-1988
Lord Carrington – Stóra-Bretland
7. 1988-1994
Manfred Wörner – Þýskaland
8. 1994-1995
Willy Claes – Belgía
9. 1995-1999
Javier Solano – Spánn
10. 1999-2003
George Robertson – Bretland
11. 2004-2009
Jaap de Hoop Scheffer – Holland
12. 2009-2014
Anders Fogh Rasmussen – Danmörk
13. 2014-
Jens Stoltenberg – Noregur
2009 – Sjóræningjaveiðar við Horn Afríku
Á undanförnum árum hefur NATO tekið þátt í nokkrum verkefnum í Afríku
Bæði mannúðarmál og verkefni af hernaðarlegum toga, til dæmis í formi sprengjuherferðar gegn Muammar Gaddafi frá Líbíu árið 2011 og með því að fylgja skipum á hafsvæðinu í kringum Horn Afríku sem hafa verið hrjáð af tíðum sjóránum.
NATO leggur sitt af mörkum til sjóræningjaveiða undan ströndum Afríku undir „verkefni 508“.
Um aldaraðir höfðu Bretar mokað upp þorski skammt undan íslenskum ströndum, þar til eyjaskeggjarnir fengu á endanum nóg.
Trump hótar að yfirgefa NATO
Donald Trump forseti talar á blaðamannafundi á leiðtogafundi NATO í Brussel í Belgíu árið 2018.
Á kjörtímabili sínu frá 2017 til 2021 hótaði Donald Trump Bandaríkjaforseti nokkrum sinnum að draga Bandaríkin úr NATO.
Forsetinn sakaði hin aðildarríkin um að standa ekki við skuldbindingar sínar í bandalaginu. Meðal annars með því að borga ekki umsamin tvö prósent af vergri landsframleiðslu landanna í varnir þeirra.
Til að byrja með var hægt að afstýra þessum deilum og þegar Trump var ekki endurkjörinn árið 2020 hvarf hættan á brotthvarfi Bandaríkjamanna úr NATO.
„Á öðru kjörtímabili með Trump held ég að við hefðum sagt okkur úr NATO,“ útskýrði þáverandi öryggisráðgjafi Trump forseta, John Bolton. „Og ég held að Pútín hafi beðið eftir því,“ bætti hann við og vísaði þar til Rússlandsforseta.
Stríðið milli Rússlands og Úkraínu
2014: Innlimun Rússa á Krímskaga
NATO veitti fyrst og fremst siðferðilegan stuðning í fyrsta Úkraínu-Rússlands stríðinu árið 2014 sem endaði með því að Rússar hertóku Krímskaga.
2021: NATO fer frá Afganistan
Eftir 20 ára veru í Afganistan dró NATO herlið sitt frá landinu og lét afganska hernum sem NATO hafði aðstoðað við þjálfun, eftir varnir landsins.
Stuttu eftir brotthvarf NATO var landið þó yfirbugað af hersveitum talibana sem bandalagið hafði árangurslaust reynt að sigra í tvo áratugi.
24. febrúar 2022: Rússar ráðast inn í Úkraínu
NATO gegnir miklu stærra hlutverki í árás Rússa á Úkraínu árið 2022 en í fyrra stríðinu milli Úkraínu og Rússlands.
Öflug öfl í Úkraínu, þar á meðal Volodymyr Zelenskyy forseti, höfðu lýst yfir vilja til að fá inngöngu í NATO fram að stríðinu.
Það hafði virst vera blaut tuska í andlitið á Pútín og Rússlandi sem var greinilega áberandi í orðræðu Rússa gegn NATO í aðdraganda stríðsins.
Með vopnum sem NATO-ríkin útveguðu sigruðu Úkraínumenn rússnesku skriðdrekana nálægt Kyiv.
Eftir innrás Rússa leggja bæði NATO og einstök NATO-ríki til Úkraínu bæði vopn og annan hernaðarstuðning. NATO hefur einnig tekið að sér hlutverk með skipulagningu mannúðaraðstoðar.
Hvað NATO varðar, er það hins vegar enn óbeint stríð – það er að segja umboðsstríð þar sem NATO tekur ekki beinan þátt í hersveitum.
NATO segir opinberlega að þetta sé í samræmi við sjálfsmynd NATO sem sé varnarbandalag.
2023: Finnland fær inngöngu í NATO
Í maí 2022 varð innrásarstríð Rússlands í Úkraínu til þess að annars hefðbundin bandalagslaus og hlutlaus lönd, Svíþjóð og Finnland, sóttu um inngöngu í NATO. Finnland gekk í NATO sem 31. aðildarríki á 74. afmælisdegi NATO, þann 4. apríl 2023.
Á leiðtogafundi NATO í Vilníus í júlí 2023 gaf Tyrkland sem annars hafði verið á móti innlimun, loksins grænt ljós á að Svíþjóð fengi inngöngu í bandalagið. Þannig virðist leiðin vera greidd fyrir NATO sem inniheldur þá öll Skandinavíuríkin.
2024: Svíþjóð fær inngöngu í NATO
Eftir mikla togstreitu milli NATO og bæði Tyrklands og Ungverjalands tókst í febrúar 2024 að fá Svíþjóð samþykkt sem nýtt aðildarríki NATO.
Tyrkneska þingið samþykkti opinberlega stækkun NATO með Svíþjóð þann 23. janúar 2024. Hið sama gerði ungverska þingið stuttum mánuði síðar, þann 26. febrúar 2024.
