Hjá Forngrikkjum var ekki að finna neinn almáttugan guð, sem með eigin höndum knúði heiminn áfram.
Guðir þeirra stóðu álengdar og skemmtu sér dátt yfir háttalagi manna.
Með almáttugan Guð að baki er engin ástæða til að undrast umheiminn – honum stýrir jú guðinn á sinn órannsakanlega máta. En þar sem Grikkir höfðu engan slíkan, þurftu þeir að hugsa sjálfstætt. Þeir leiddu inn eina helstu grundvallarreglu vísindanna, þ.e. athugunina.
Gagnrýnin og hugsandi vera
Segja má með nokkrum rétti að náttúruvísindin hafi á meira en 2.000 ára þroskunarferli sínum hafi gert nútímamanninn að gagnrýninni og sjálfstætt hugsandi veru.
Upphafið má rekja til þess er grískir heimspekingar eins og Demókrítos, Pýþagóras, Aristóteles og Arkímedes tóku að hugleiða fyrirbæri sem þeir sáu í náttúrunni og leituðust við að skýra ferli að baki þeim.
Eitt dæmi um vísindalegan hugsunarhátt Grikkjanna er verkið „Geographia“ sem landafræðingurinn Ptólemeos gerði um árið 150 e. Kr.
Um árið 150 e. Kr. þróaði vísindamaðurinn Kládíus Ptólemeos fjölda aðferða til að teikna kort. Verk hans voru grundvöllur kortagerðar allt fram á 17. öld.
Í því safnaði hann drjúgum hlutum af landafræðilegri þekkingu þess tíma saman um hin þekktu meginlönd Afríku, Evrópu og Asíu.
Ptólemeos taldi hins vegar að mót suðri væri að finna fjórða meginlandið, „Terra Incognita“ – Hið óþekkta land – því annars myndi hnötturinn vera í ójafnvægi.
Ptólemeos var eitt helsta kennivald innan landafræðinnar og teikningar hans og kort voru notuð allt fram á 17. öld.
Vísaði í heilaga ritningu
En hin kristna kirkja, sem setti mark sitt á evrópskan hugsanagang, neitaði einfaldlega hugmyndinni um óuppgötvað meginland.
Kirkjufaðirinn Ágústínus hafnaði þannig um árið 400 e. Kr. þessum möguleika með því að vísa í heilaga ritningu.
Þar mátti lesa að þrír synir Nóa settust að hver á sínu meginlandi – Evrópu, Afríku og Asíu – og því væri einfaldlega ekki að finna fleiri meginlönd.
Ágústínus var, í öllu falli hér, bundinn af kreddum. Hann haggaðist ekki í trú sinni.
Ptólemeos sýndi hins vegar að jörðin væri hnöttur og að enn þekktist einungis lítill hluti hennar. Það var því nægjanlegt rými fyrir óuppgötvað meginland í suðri. „Terra Incognita“ var vissulega einungis tilgáta, og jafnvel fremur bágborin, en í dag vita menn að hann hafði rétt fyrir sér – upp að vissu marki.
Röng tilgáta leiddi til framfara
Saga þessi um meginlöndin sýnir berlega vandkvæði við kreddubundna þekkingu.
Spurningunni var á endanum svarað með hinum fjölmörgu landkönnuðum, sem fóru um víða veröld frá 15. öld.
En sagan sýnir einnig að vísindamaðurinn Ptólemeos hafði rétt fyrir sér á röngum forsendum. Að hluta voru til fleiri meginlönd, en þau fjögur sem hann sagði fyrir um.
En einnig vitum við nú að jörðin er ekki í ójafnvægi þrátt fyrir að allur landmassi sé samansafnaður, eins og tilvikið hefur reyndar verið forðum í landfræðilegri sögu jarðar.
En þrátt fyrir að tilgátan hafi reynst röng var hún framfaraskref í staðreyndaferli.
Fyrst og fremst hugsuðir
Tilgátuna mátti nefnilega prófa og það gerðu þúsundir sjómanna og landkönnuða á næstu öldum. Á leiðinni var hún fáguð og menn öðluðust nýja og óvænta þekkingu. Þetta eru náttúruvísindi í stuttu máli.
Þrátt fyrir að Grikkir hafi lagt grunninn að nútíma vísindum, voru þeir fyrst og fremst hugsuðir.
Það eru til að mynda einungis fá dæmi um að þeir hafi framkvæmt tilraunir, en það er ein önnur meginregla vísindanna.
Tilraunir urðu þá fyrst hluti af ferlinu þegar hin vísindalega bylting átti sér stað frá um 1580 – 1680.
Það var einnig á þessu tímabili sem náttúruvísindin tóku sér stöðu frá kreddum trúarinnar og þá fór að skerast verulega í odda milli trúarbragða og vísinda.
Kirkjan þaggaði niður í Galilei
Margir af frumherjum vísinda voru brenndir á báli af rannsóknarréttinum fyrir villutrú sína.
Réttarhöldin gegn Galileo Galilei árið 1633 eru orðin bautasteinn um baráttuna milli náttúruvísinda og heimsmyndar kirkjunnar.
Galilei var neyddur til að hafna stuðningi sínum við sólmiðjukenningu Kóperníkusar.
Hann hafði auk þess reynst sekur um að lýsa fyrirbærum sem hann hafði skoðað í sjónauka sínum, en ritningin sagði ekkert til um slík fyrirbæri.
Sagt er að Galileo hafi prófað eina af kenningum sínum með því að kasta misþungum kúlum úr turni.
Samkvæmt vinsælli sögn vildu hinir lærðu menn kirkjunnar ekki einu sinni gægjast í sjónauka Galileos þegar hann hugðist sýna þeim tungl Júpíters.
Með vísun í Aristóteles gátu þeir einfaldlega hafnað tilvist tunglanna og trú þeirra var svo kreddubundin að þeir lögðust ekki einu sinni svo lágt að skoða málið.
Galilei þurfti að eyða ævinni það sem eftir var innilokaður í húsi sínu nærri Flórens.
Áður en að þessu kom náði Galilei þó að grundvalla hefð fyrir birtingu á rannsóknum, sem er enn ein meginregla vísinda.
Á tímum hans var algengast að vísindaleg rit væru á latínu, sem var einungis lesin af fámennum hópi manna. En Galileo ritaði á ítölsku og athuganir hans og hugsanir voru lesnar af stórum hópi leikra manna.
Nú á dögum er enska aðaltungumál vísinda og nýjar uppgötvanir eru opinberaðar í alþjóðlegum tímaritum. Þrátt fyrir að einatt þurfi drjúga þekkingu til að lesa greinar þar, þá eru þær ætíð öllum opinberar.
Síðasta stóra orrustan um heimsmyndina
Galilei var einnig með fyrstu vísindamönnum til að nýta sér tilraunir að einhverju ráði.
Með því að láta misstórar kúlur falla niður úr skakka turninum í Písa sýndi hann t.d. að fallhraðinn var óháður þyngd. Með þessari einföldu tilraun aflífaði hann kenningu Aristótelesar, sem sagði fyrir um að þyngri hlutir falli hraðar – kenning sem hafði staðið óskoruð og sett mark á eðlisfræði í næstum 2.000 ár.
Árekstrar Galilei við kirkjuna reyndust ein síðasta stóra orrustan um rétta heimsmynd.
Á upplýsingaöldinni slitu vísindin sig endanlega frá trúarbrögðum. Það var ekki lengur ritningin sem varð mönnum uppspretta kenninga heldur athuganir á náttúrunni.
