Lifandi Saga

Klukkan gerði tímann að verslunarvöru

Fyrstu klukkurnar voru langt frá því áreiðanlegar en með tímanum tóku klukkur þó að breyta hversdagslífi fólks verulega og með tilkomu þeirra varð tíminn að vöru sem bæði mátti kaupa og selja.

BIRT: 29/06/2023

Enginn veit nákvæmlega hvenær fyrsta vélræna klukkan var smíðuð en ýmislegt bendir til að það hafi gerst í Evrópu í lok 13. aldar.

 

Miðaldahandrit frá þeim tíma nefna nýja gerð dýrra klukkna en orðið sem notað var í upphafi var horologium, sama orð og lengi hafði verið notað um aðra tímamæla sem lengi höfðu verið notaðir, svo sem sólúr og vatnsúr. Það er því ógerlegt að vita með vissu hvers konar klukkur var átt við í þessum ritum.

 

Kínverjar voru ekki fyrstir

Rétt eins og gildir um svo margar aðrar merkar nýjungar eru deildar meiningar um það í hvaða heimshluta vélrænar klukkur hafi fyrst verið gerðar.

 

Sumir vilja meina að stóru stjarnfræðiklukkurnar sem byggðar voru í kína á 11. öld eigi með réttu að teljast fyrstu mekanísku klukkurnar. En þetta er hæpin túlkun. Vissulega voru þetta flókin tæki en byggðust alltaf á grunni vatnsúrsins, þar sem vatnsbuna var notuð til að mæla gang tímans.

Í lok 13. aldar var farið að hafa klukkur í kirkjuturnum Evrópu.

Klukkan er orðin 3.500 ára

– 1500 f.Kr.

Sólúr og vatnsúr voru þróuð á forsögulegum tíma.

 

– 13. og 14. öld

Vélrænar klukkur koma fram.

 

– 16. öld

Fyrstu vasaúrin smíðuð en ná ekki útbreiðslu fyrr en á 19. öld.

 

– 17. öld

Pendúlklukkan gerði tímamælingar mun nákvæmari en áður var.

 

Þær vélrænu klukkur sem smíðaðar voru í Evrópu nýttu vissulega líka svokallað hömluhak til að stýra því hvernig úrverkið snerist.

 

En það sem knúði evrópsku klukkurnar voru lóð sem gengu upp og niður. Klukkan var þannig óháð kulda, öfugt við vatnsúrin sem stöðvuðust þegar vatnið fraus.

 

Bresk nákvæmni borgaði sig

Lóðin í vélrænni klukku knúðu úrverkið sem aftur sneri tímamælinum. Og í þessu lá stóri munurinn – vélræna klukkan notaði hreyfingar lóðanna til að mæla tímann. Þetta var gríðarleg tækniframþróun.

 

Að mæla tímann með hreyfingu sem gengur fram og til baka, í stað þess að mæla hann með vatni eða sandi, var gerbylting og lagði grunninn að öllum klukkum síðari tíma.

 

Fyrstu klukkurnar sem vitað er um með vissu smíðaði Englendingurinn Richard af Wallingford árið 1336.

 

Ábótinn og vísindamaðurinn Richard af Wallingford með klukkuna sem hann hannaði árið 1336.

Hann skrifaði svo nákvæma lýsingu á klukku sinni og virkni hennar að hægt hefur verið að endursmíða slíka klukku í nútímanum. Á síðari hluta 14. aldar breiddist uppfinning Wallingfords út um Evrópu.

 

Kirkjan þurfti nákvæmni

Klukkurnar héldu áfram að þróast í klaustrum Evrópu þar sem menn höfðu mikla þörf fyrir nákvæmar tímasetningar.

 

Guðsþjónustur átti t.d. að halda á nákvæmlega ákveðnum tímum – líka stundum að næturlagi, þegar sólúr voru alveg gagnslaus.

 

Síðar var klukkum svo komið fyrir í kirkjuturnum inni í miðjum borgum og bæjum og við það fengu þær stærra hlutverk í augum almennings. Klukkurnar voru hins vegar ekki alls kostar nákvæmar og það var sennilega ekki fyrr en á 16. eða 17. öld sem þær tóku að skipta verulega máli fyrir allan almenning.

 

En eftir að klukkurnar urðu nákvæmari, fjölgaði þeim hratt og þær urðu hluti af daglegu lífi fólks. Fyrirtæki fóru að nota klukkur til að ákvarða vinnutímann – í upphafi í námum og textíliðnaði.

 

Smám saman fengu klukkurnar æ meiri þýðingu í samfélaginu.

Christiaan Huygens (1629-1695) hafði mörg járn í eldinum. Auk rannsókna á nákvæmni klukkna rannsakaði hann m.a. hringa Satúrnusar og hröðun.

Hollendingurinn sem lét klukkur ganga rétt

Fyrstu vélrænu klukkurnar voru ekki nákvæmar og mældu aðeins klukkustundir. Það var ekki fyrr en hollenski vísindamaðurinn Christiaan Huygens fann upp pendúlklukkuna sem það þjónaði tilgangi að láta annan vísi sýna mínútur – og enn síðar þann þriðja telja sekúndur.

 

Klukka Huygens var svo nákvæm að ekki skeikaði meira en 10 sekúndum á sólarhring. Árið 1761 sigraði sjálflærður úrsmiður, John Harrison, í samkeppni á vegum breska flotans.

 

Verkefnið var að smíða klukku sem sýndi réttan tíma, líka um borð í skipi í kröppu veðri. Klukku Harrisons skeikaði ekki meira en um fimmtung úr sekúndu á sólarhring, alveg án tillits til veðurs.

 

Hagsagnfræðingurinn Lewis Mumford hefur bent á klukkuna sem mikilvægustu skýringuna á iðnbyltingunni í Englandi á 18. öld.

 

Klukkan gerði nefnilega kleift að líta á tímann sem vöru sem hægt var að kaupa og selja.

 

Klukkur áttu þannig sinn þátt í að auka kröfur um afköst. Í upprennandi iðnaðarsamfélagi gátu menn rannsakað hvernig unnt væri að nýta vinnutímann sem best. Slíkar rannsóknir skiptu sköpum og orðatiltækið „tíminn kostar peninga“ varð til.

 

Á hinn bóginn tók fólk snemma að mótmæla valdi klukkunnar yfir lífi sínu. Og þegar allt kemur til alls þarf það kannski ekki að vera svo skrýtið að sumir skuli enn í dag taka af sér úrið í fríinu – eins og til að undirstrika að nú skuli lífinu lifað í frelsi.

 

Meira um efnið:

David S. Landes: Revolution in Time: Clocks and the Making of the Modern World, Viking, 2000

 

© Shutterstock,© Alan Strayler, © Haags Historisch Museum/Caspar Netscher

Náttúran

Bakteríur örva ilminn af sumarregni

Náttúran

Köngulóin er sköpuð til að myrða

Lifandi Saga

Fangar í útrýmingarbúðum fölsuðu peninga fyrir nasista

Heilsa

Vísindamenn: Blóðsýni afhjúpa elliglöp 15 árum fyrir einkenni

Maðurinn

Af hverju erum við með mismunandi blóðflokka?

Alheimurinn

Bilaðasta tilraun heims: Komdu með í ferðalag til endimarka alheims

Maðurinn

Getur kláði verið smitandi?

Alheimurinn

Jörðinni var bjargað af illa tvíbura sínum

Heilsa

Fjöldi daglegra salernisheimsókna getur haft afleiðingar fyrir heilsuna

Maðurinn

Genagalli gerir albínóa hvíta

Maðurinn

Hið fullkomna morð er dautt

Lifandi Saga

Teþorstinn knésetti stórveldi

ÁSKRIFT AÐ VÍSINDI.IS

Prófaðu í 14 daga ókeypis!

  • Fullur aðgangur að vefnum okkar með rúmlega 3000 skemmtilegum og spennandi greinum um allt milli himins og jarðar á sviði vísinda og sögu.
  • Lifandi vísindi/Lifandi saga í rafrænni útgáfu á vefnum,
  • Aðeins 1.790 krónur á mánuði.
  • Engin skuldbinding – Þú getur hætt hvenær sem er.

ÁSKRIFT AÐ TÍMARITINU

Þrjú tölublöð + gjöf: Skemmtilegur sjónauki
  • Þrjú næstu tölublöð Lifandi vísinda/Lifandi sögu – sent heim til þín – eins færðu lítinn og vandaðan sjónauka að gjöf.
  • Fullur aðgangur að vefnum okkar – visindi.is – með tæplega 3000 skemmtilegum og spennandi greinum um allt milli himins og jarðar á sviði vísinda og sögu.
  • Spennandi greinar og flottar myndir sem svala forvitni þinni.
  • Þú getur hætt eftir tilboðið en ef þú heldur áfram skuldbindur þú þig aðeins þrjú tölublöð í einu og þú getur sagt upp hvenær sem sem og klárar þá tímabilið sem er hafið.
  • Venjuleg áskrift – þrjú tölublöð – kostar aðeins 7.590 kr

Sjónauki og þriggja blaða áskrift – Alls 3.800 kr.

Lifandi vísindi

Lyf

Lifandi saga

Search

Ertu áskrifandi að tímaritinu?

Áskrifendur að tímaritinu geta fengið frían aðgang að vefnum hér.

Innskráning

Ertu áskrifandi að tímaritinu?

Áskrifendur að tímaritinu geta fengið frían aðgang að vefnum hér.

Viltu lesa greinina?

Fáðu aðgang að visindi.is

Ókeypis í 2 vikur!

Eftir það kostar eingöngu 1.790 kr. á mánuði og enginn uppsagnarfrestur.

Innifalið er aðgangur að öllum greinum á vefnum ásamt rafræna útgáfu af nýjustu tölublöðunum.

  • Fullur aðgangur að visindi.is
  • Frábærar myndir og myndbönd
  • Aðgengilegt í öllum snjalltækjum
  • Fullur aðgangur að gríðarlegu magni eldri greina
  • Nýjustu tölublöðin í rafrænu formi

Núverandi áskrifendur að tímaritinu fá að sjálfsögðu ókeypis aðgang að vefnum og þurfa bara að virkja aðgang sinn hér.

Ef þú ert þegar áskrifandi að visindi.is