Varnir líkamans gegn sjúkdómum, sýklum, aðskotahlutum og öðrum ógnum úr umhverfinu stjórnast af ónæmiskerfinu. En stundum tekur kerfið upp á því að líta á eigin frumur líkamans sem óvini og beinir vopnum sínum gegn þeim. Þetta getur leitt til alvarlegra sjúkdóma eins og sykursýki, gigtar og mænusiggs, sem eru allir ólæknandi með hefðbundnum meðferðum þar sem ónæmiskerfið gleymir ekki því sem það hefur metið sem „óvin“. Því hafa sérfræðingar íhugað hvort „núllstilling“ á ónæmiskerfinu gæti haldið aftur af svonefndum sjálfsofnæmissjúkdómum og þessi ráðagerð virðist ætla að bera góðan ávöxt.
Í nýrri klínískri tilraun sem birt var í mars 2009 hafa bandarískir læknar gjöreyðilagt allt ónæmiskerfi sjúklinga með mænusigg og síðan endurmyndað það frá grunni út frá eigin stofnfrumum sjúklinganna. Þannig öðlaðist endurfætt ónæmiskerfi nýtt tækifæri til að bera kennsl á eigin frumur líkamans og skilgreina þá sem vini sem ekki má ráðast á. Eftir að hafa fylgt sjúklingunum í allt að fjögur ár eftir meðferðina geta læknar nú staðfest að þróun sjúkdómsins hefur stöðvast hjá öllum sjúklingunum og að sumir þeirra hafa ennfremur öðlast nokkurn bata á áður ólæknanlegum sjúkdómum.
Sjúkdómurinn herjar við 20 – 40 ára aldur
Mænusigg (Multiple sclerosis) er taugasjúkdómur sem ágerist smám saman á mörgum árum. Hann kemur oftast fyrst fram á aldrinum 20 – 40 ára í formi og hjá flestum í köstum, þar sem sjúklingurinn upplifir snerti- eða sjóntruflanir, minnkun í vöðvastyrk ásamt einbeitingar- og minnisglöpum. Einkennin hverfa oft, en geta varað frá nokkrum dögum upp í margar vikur eða jafnvel mánuði. Oft minna þau í fyrstu á sakleysislega hluti eins og t.d. dofa í höndum sem getur valdið því að sumir leita ekki til læknis og áætlað er að í 30 – 70% tilvika finni sjúklingurinn aldrei meira til sjúkdómsins.
Hjá hinum koma köstin hins vegar aftur einu eða tvisvar sinnum á ári og eftir hvert kast er almennt ástand sjúklingsins að jafnaði nokkuð verra, þ.e.a.s. lítill hluti einkennanna verður viðvarandi. Þá er talað um að sjúkdómurinn sé bundinn köstum, þ.e.a.s. hann kemur og fer. Hjá um helmingi sjúklinga þróast sjúkdómurinn eftir 10 – 30 ár í krónískt form. Þá versnar stöðugt ástand sjúklingsins án þess að nauðsynlega sé um köst að ræða sem endar með því að hann er ófær um að hreyfa sig. Þessi gangur sjúkdómsins frá því að koma í köstum yfir í illvígari síðari fasa einkennir um 85% allra sjúklinga með MS. Hin 15% þjást af MS-gerð er ágerist frá upphafi og einkennin verða sífellt illvígari.
Stofnfrumur mynda nýtt kerfi
Öll núverandi lyf gegn MS eiga það sameiginlegt að þau geta dregið úr fjölda kastanna og seinkað framgangi sjúkdómsins en engin þeirra geta snúið við þróuninni og þannig hindrað að sjúklingurinn verði öryrki bundinn hjólastól eða jafnvel rúmfastur. Þess vegna þykja það stórkostleg tíðindi í meðferð MS að nýr kúr geti bætt ástand sjúklinganna og haldið flestum þeirra lausum við köst í áraraðir. 17 af 21 sjúklingi fengu þannig engin ný köst í þau 2 til 4 ár sem tilraunin stóð. Flestir þeirra öðluðust umtalsverðan bata og tveir sjúklingar fundu að þeir – frá því að hafa ekki getað gengið meira en 100 m aðstoðarlaust – voru að mestu lausir við einkenni sjúkdómsins aðeins tveimur árum eftir meðferðina.
Richard Burt og félagar hans við Northwestern University í Chicago, BNA, hófu meðferðina á 21 sjúklingi með því að sprauta þá með cyclofosfamídi en það er kemísk meðferð sem verður til að stofnfrumurnar í beinmerginum losna og fljóta út í blóðrásina.
Þessu næst tóku þeir blóð úr sjúklingunum og síuðu stofnfrumurnar frá rauðum og hvítum blóðkornum úr blóðinu. Þetta er mögulegt þar sem stofnfrumur einkennast af tilteknu prótíni, CD34, á yfirborði þeirra og þannig má tengja þær við mótefni sem er einmitt beint að CD34-prótíninu.
Hreinsaðar stofnfrumur úr beinmerginum voru nú frystar niður til síðari tíma notkunar. Á meðan voru sjúklingarnir settir í skæða kemíska meðferð sem drap allt ónæmiskerfi líkamans.
Þegar nú var búið að eyðileggja ónæmiskerfið voru eigin stofnfrumur sjúklingsins þíddar upp og sprautað aftur í blóðrásina. Stofnfrumurnar héldu sjálfar aftur í beinmerginn þar sem þær tóku smám saman að endurmynda allar frumur ónæmiskerfisins. Þetta er ferli sem tekur marga mánuði og því þurfti að meðhöndla sjúklingana með sýkla-,veiru-, og sveppadrepandi lyfjum í allt að eitt ár eftir inngripið þar til ónæmiskerfið var nægjanlega burðugt til að kljást við sýkingar.
Segja má að með þessu móti hafi ónæmiskerfið endurfæðst og að það hafi þurft að læra upp frá grunni að bera kennsl á ekki aðeins skaðlegar veirur og bakteríur sem óvini, heldur einnig að líta á eigin frumur líkamans sem vinveittar.
Ónæmiskerfi byrjar upp á nýtt
Lykillinn að þessari nýju meðferð gegn mænusýki er einmitt tilkominn sem afleiðing þess að ónæmiskerfið tekur einhverju sinni, þegar sjúklingurinn er fullorðinn, að ruglast í ríminu og álítur hluta miðtaugakerfisins óvinveittan. Síðan ræðst það gegn taugum þrátt fyrir að þær séu hluti líkamans.
Hugmyndin að baki stofnfrumuígræðslunni er að þessi villuboð gerist örsjaldan og munu því ekki endurtaka sig þegar gjörvallt ónæmiskerfið hefur verið endurmyndað og byrjar upp á nýtt. Vísindamenn vita ekki enn hvað verður þess valdandi að ónæmiskerfið tekur að ráðast á taugatengingar í miðtaugakerfinu þ.e.a.s. í heila og mænu. Sérhver taug hefur fjölmarga litla tengiþræði, svonefndar gripplur, ásamt stökum löngum taugaþráðum, síma, til tauga sem jafnan eru lengra í burtu. Símanum er ætlað að leiða rafboð yfir nokkrar fjarlægðir sem t.d. geta náð frá auga til sjónstöðvar aftast í heila eða frá heilanum og langt niður eftir mænunni.
Rétt eins og venjuleg rafleiðsla eru þessar löngu taugatengingar einangraðar með mýelín-slíðri. Mýelín samanstendur af 80% fitu ásamt 20% prótínum og er svonefnt grunnmýelínsprótín drjúgur hluti þess. Það er þetta prótín sem ónæmiskerfi MS-sjúklinga álítur óvinveitt og tekur að eyðileggja það.
Afleiðingin er sú að hið einangrandi lag af mýelíni brotnar niður þannig að taugaboðin verða bæði veikari og hægari. Miðtaugakerfið á nú stöðugt erfiðara með að viðhalda innbyrðis samskiptum og þegar taugar hljóta ekki reglulega örvun hrörna þær smám saman – með þessum hætti geta á lengri tíma orðið óviðráðanlegir skaðar í heila og mænu. Þessar skemmdir má sjá með heilaskönnun sem ljós svæði, örvefsskellur, í heilanum. Þær eru örugg klínísk greining á að um MS er að ræða.
Klínískt mat á þróun sjúkdómsins felst því í að fylgjast með fjölda af slíkum örvefsskellum og því voru sjúklingar Richard Burts skannaðir bæði fyrir stofnfrumuígræðsluna og eftir með reglulegu millibili. Hjá tveimur sjúklinganna minnkaði fjöldi skellanna, þ.e.a.s. hið einangrandi lag tauganna endurmyndaðist sums staðar, en hjá 14 sjúklingum reyndist ástandið stöðugt og einungis 5 sjúklingar fengu fleiri skellur á næstu árum.
Sjúklingar hlutu greinilegan bata
Þar sem MS hefur mikil áhrif á getu sjúklinga til að stjórna vöðvum í fótum og þar með hæfnina til að ganga er stuðst við svonefndan EDSS-kvarða til að meta sjúkdómsstöðuna með tilliti til örorku. Kvarðinn er skilgreindur frá 0,0 til 10,0 og með gildi undir 4,0 eiga menn aðeins í litlum erfiðleikum með gang, en geta hins vegar haft mismiklar sjón- og skyntruflanir, erfiðleika við þvaglát og hægðarlosun ásamt öðrum einkennum. Við gildið 4,0 er þeim erfitt að ganga meira en 500 m hvíldarlaust eða án aðstoðar en menn geta þó haldið einhverri starfsorku. Þegar gildið á EDSS hefur náð 6,0 þurfa menn alla jafnan hækju til að ganga 100 metra og þegar 8,0 er náð, eru fæturnir svo illa haldnir að flestir verða að vera rúmliggjandi. Við hærri gildi missir sjúklingurinn stjórn á höndum ásamt getunni til að tala eða kyngja.
Þeir tveir sjúklingar Richard Burts sem verst voru haldnir, voru fyrir meðferðina metnir með 5,5 á EDSS, en voru komnir í 2,0 á aðeins tveimur árum. Þrír sjúklingar sem upprunalega voru með EDSS-skor milli 2,0 og 3,5, voru einkennalausir eftir meðhöndlunina og gátu státað af EDSS-skori sem nam 0,0. Við PASAT2-prófið, sem mælir hugræna getu með því að láta sjúklingana leggja saman röð talna í huganum á tveimur sekúndum, féll meðaltal rangra svara frá 50% í aðeins 30%. Annað próf sem mælir fínhreyfingar með því að láta sjúklingana koma litlum nálum fyrir í smáu gati sýndi að niðurstöðurnar urðu að meðaltali 15% hraðari að meðferð lokinni.
Meðferðin lofar góðu
Þetta nýja meðferðarform með stofnfrumuígræðslu hefur þannig veitt ótrúlega góðar niðurstöður og þrátt fyrir að fjöldi þátttakenda sé til þessa tiltölulega lítill bindur Richard Burt miklar vonir við aðferðina – jafnvel gagnvart öðrum sjálfsofnæmissjúkdómum. Undanfarin ár hefur hann reynt sömu meðferð á sjúklingum með sambærilega sjúkdóma og á því sviði hefur hann einnig náð afar lofandi árangri.
Í tilraun sem var birt í apríl árið 2009 hefur hann í samstarfi við brasilíska lækna fylgt 23 sjúklingum með sykursýki 1, sem hálfu ári áður fengu núllstillt ónæmiskerfi sitt. 12 þeirra gátu að meðferð lokinni spjarað sig án insúlíns það sem eftir lifði tilraunatímans og höfðu þannig í raun náð fullum bata, meðan 8 aðrir þurftu aðeins lítið magn af insúlíni. Meðferð þessi var einnig prófuð árið 2006 á 50 sjúklingum sem þjáðust af einatt banvæna sjálfsofnæmissjúkdóminum Rauður úlfur (SLE), þar sem líffæri eins og t.d. hjarta, lungu og lifur eru brotin niður af ónæmiskerfinu. Hér náðu Richard Burt og félagar hans fram lægri dánartíðni meðal sjúklinganna og hjá sumum þeirra stöðvaðist niðurbrot líffæranna. Þá má geta um eitt tilvik frá 2009 þar sem kona nokkur var við það að missa bæði sjón og heyrn, þar sem ónæmiskerfi hennar réðist á sjón- og heyrnartaugar, en þá reyndist stofnfrumuígræðsla geta stöðvað framgang sjúkdómsins.
Margt bendir því til að unnt verði í nánustu framtíð að lækna margvíslega alvarlega og til þessa ólæknandi sjálfsofnæmissjúkdóma með því að senda ódælt ónæmiskerfi í endurhæfingu, svo það gleymi sínum slæma ávana.
