Um Betelgás – Hvernig finnum við Betelgás?
LESTÍMI: 3 MÍNÚTUR
UM BETELGÁS
Betelgás er næstskærasta stjarnan í stjörnumerkinu Óríon (Veiðimanninum) og birtist á næturhimni í lok september en verður þó ekki mjög auðfundin fyrr en í október þegar stjörnumerkið þokast í heild sinni upp fyrir sjóndeildarhringinn. Auðveldast er að finna stjörnumerkið frá nóvember og fram í mars.
Stjarnan flokkast sem rauður risi en slíkar stjörnur hafa brennt upp vetnisbirgðir í kjarnanum og eru því komnar að lokum ævidaga sinna. Þegar þar að kemur springur Betelgás sem sprengistjarna og verður þá sýnileg að degi til.
Betelgás er reyndar þegar tekin að dragast nokkuð hratt saman. Á aðeins 15 árum, frá 1993 til 2008 minnkaði þvermálið um 15% og samdrátturinn heldur áfram alveg fram að sprengingunni sem annað hvort breytir Betelgás í svarthol eða nifteindastjörnu.
Litlar eldsneytisbirgðir leiða líka af sér að Betelgás er orðin svalari en aðrar stjörnur og liturinn er ekki lengur hvítglóandi heldur rauðleitur.
Betelgás mun falla saman
Þessi rauði risi brennir hratt þeirri orku sem eftir er og eftir sprenginguna fellur hún saman og úr verður annað hvort svarthol eða nifteindastjarna.
Fyrir 8 milljón árum
Betelgás (rauðgul) varð til þegar ryk og gas í geimþoku pressaðist saman af eigin þyngdarafli.
Á okkar dögum
Betelgás er nú um 750 sinnum stærri en sólin og springur sem sprengistjarna innan milljón ára.
Eftir 7,5 milljarða ára
Eftir sprenginguna fellur Betelgás saman í nifteindastjörnu eða svarthol. Enn er ekki vitað hvort verður.
Stjörnufræðingar eiga erfitt með að átta sig nákvæmlega á stærð Betelgásar, annars vegar vegna þess að hún blæs út og dregst saman til skiptis, hins vegar vegna þess að engir hnettir eru á ferli kringum hana.
Nýjustu tilgáturnar eru að massi stjörnunnar sé á bilinu 16,5 og 19 sinnum massi Sólarinnar.
VISSIR ÞÚ AÐ:
- Þegar Betelgás er endanlega útbrunnin mun kjarninn að líkindum falla saman í nifteindastjörnu.
- Ytri hlutinn feykist burtu í sprengingunni sem verður mörgum milljörðum sinnum bjartari en sólin.
- Til allrar hamingju fyrir okkur er Betelgás í meira en 600 ljósára fjarlægð.
HVERNIG FINNUM VIÐ BETELGÁS
Betelgás myndar öxl veiðimannsins, Óríons og er auðfundin út frá fjósakonunum, þremur stjörnum í beinni röð sem mynda belti Óríons.
– Hvar og hvenær?
Ef þig langar að skoða þessa rauðu risastjörnu er ekkert auðveldara. Seinni partinn í nóvember er Óríon nálægt því að vera alveg í austri um tíuleytið á kvöldin. Um miðjan desember er Óríon í suðaustri klukkan tíu á kvöldin og í lok janúar nálægt hásuðri.
Finndu fjósakonurnar þrjár í belti Óríons og dálítið hærra á austurhimni er Betelgás sem myndar aðra öxlina. Hafðu myndina í huga til leiðbeiningar. Hafðu líka í huga að Óríon rís aldrei mjög hátt yfir sjóndeildarhringinn og er t.d. nokkuð langt frá pólstjörnunni sem alltaf er næstum beint yfir okkur.
Sýnileiki?
Betelgás sést ágætlega með berum augum en rauði liturinn verður mun skýrari í venjulegum handsjónauka og sést auðvitað best í stjörnusjónauka.
Rígel
Stjarnan Rígel er sjöunda skærasta stjarna himins og enn skærari en Betelgás.
Rígel myndar annað neðra hornið í hugsaðri skykkju Óríons, hægra megin frá okkur séð. Ef við hugsum okkur línu frá Betelgás, niður í gegnum miðstjörnuna í beltinu, blasir Rígel við sjónum örlitlu styttra frá fjósakonunum en Betelgás.
Birt: 17.11.2021
JESPER GRØNNE
