Á Ajou-sjúkrahúsinu í Suður-Kóreu er 74 ára gamall maður skorinn upp við krabbameini í hálsi. Eftir aðgerðina fær hann sýkingu í lungu og þarmablæðingar.
Sýklalyf reynast gagnslaus og 53 dögum síðar uppgötva læknar að maðurinn hefur orðið fyrir sveppasýkingu. Þrátt fyrir meðhöndlun með sveppadrepandi lyfjum, deyr hann úr blóðeitrun ásamt því sem líffærin gefa sig.
Þetta er aðeins ein fjölmargra frásagna af sveppnum Candida auris. Síðan þessi smásæi sveppur uppgötvaðist árið 2009 hefur hann þróast í alvarlega heilsufarsógn og smitast m.a. gegnum lækningatæki á sjúkrahúsum og hjúkrunarheimilum um allan heim.
Hjá Alþjóðaheilbrigðisstofnuninni sem við skulum skammstafa AHS fremur en WHO, segja menn Candida auris einna efstan á listanum yfir hættulega sveppi sem breiðast út á miklum hraða og hafa reynst meira eða minna ónæma fyrir sveppadrepandi lyfjum.
Stofnunin sendir þess vegna frá sér viðvörun:
Ef ekki lánast að hemja útbreiðslu sveppanna og þróa lyf sem bíta á þá, gæti næsti heimsfaraldur orðið sveppafaraldur.
Ekki bara bakteríur og veirur
Sýkingar hafa hrjáð mannkynið frá upphafi vega og smitsjúkdómar eru enn meðal algengustu dánarmeina.
Læknavísindin hafa lagt sig í framkróka í baráttunni við bakteríur og veirur með talsverðum árangri en önnur gerð örvera hefur nánast alveg dulist fram að þessu: sveppir.
Þeir hafa ekki vakið verulega athygli þrátt fyrir þá staðreynd að þeir valdi árlega meira en 150 milljónum sjúkdómstilvika og um 1,7 milljónum dauðsfalla á hverju ári – fleirum en bæði malaría og berklar.
Sveppurinn Candida auris greindist fyrst í manni í Japan árið 2009. Síðan þá hefur hann breiðst út um allan heim og þróað með sér ónæmi fyrir öllum sveppalyfjum.
Flestir sveppir sjást ekki
Sveppir mynda sjálfstætt ríki í líffræðinni og eru skyldari dýrum en plöntum.
Flestir kannast að sjálfsögðu við sveppina sem vaxa í náttúrunni t.d. í skógum, en af áætluðum 2-11 milljóna sveppategunda framleiða aðeins u.þ.b. 14.000 tegundir hatta.
Langflestir sveppa eru smásæjar lífverur og sjást ekki með berum augum. Þeir eru dreifðir um heiminn og finnast nánast alls staðar – frá eyðimörkum til sjávar.
Sveppirnir þrífast sérstaklega vel í jarðvegi. Þeir nærast á dýraleifum og plöntum, valda veðrun í steinum og endurvinna næringarefni – til mikilla hagsbóta fyrir vistkerfin.
Allir sveppir eru þó ekki gagnlegir. Ákveðnar tegundir smita menn og valda alvarlegum sjúkdómum þegar þeir dreifast um líkamann.
Alvarlegum sveppasýkingum fjölgar líka óhugnanlega hratt og heilbrigðisyfirvöld um allan heim eru nú farin að taka þessar smásæju örverur alvarlega.
Samspil sveppa og mannslíkamans er hins vegar flókið. Öfugt við sjúkdómsvaldandi bakteríur og veirur sem gera strax árás, geta mögulega hættulegir sveppir lifað lengi í líkamanum án þess að valda skaða og jafnvel reynst gagnlegir.
Hátt í 90% allra sveppasýkinga eru af völdum svonefndra gersveppa af ættinni Candida. Tegundin Candidan albicans er útbreiddust og er ástæða um helmings allra Candida-sýkinga.
Sveppurinn lifir í meltingarvegi gríðarlega margra án þess að valda veikindum. Þessi sveppur á samskipti bæði við ónæmiskerfið og bakteríur þarmaflórunnar – bæði til góðs og ills.
Gersveppurinn Candida albicans lifir m.a. í munni, hálsi og þörmum margra án þess að valda vandræðum. En veiklist ónæmiskerfið getur sveppurinn breiðst hratt út um líkamann.
C. albicans þjálfar og skerpir athygli ónæmiskerfisins og auðveldar líkamanum að verjast árásum annarra hættulegra örvera.
En ef ónæmiskerfið og þarmaflóran halda sveppnum ekki í skefjum, getur hann valdið illvígum vanda. Ofvöxtur C. albicans veldur slæmum sýkingum ef sveppurinn brýst í gegnum þarmaveggi og ræðst inn í líkamann.
Án meðhöndlunar getur slík sýking orðið banvæn.
AHS varar við sveppum
Í skýrslu stofnunarinnar um sveppasýkingar er birtur listi yfir sveppi sem valdið geta alvarlegum sýkingum.
C. albicans er ofarlega á listanum vegna útbreiðslunnar, en C. auris sem varð Suður-Kóreumanninum að bana, veldur þó enn meiri áhyggjum.
Sveppurinn er náskyldur C. albicans en lifir aðallega á húðinni og er því mun meira smitandi.
Svo lengi sem sveppurinn heldur sig á húð gerir hann engan skaða en takist honum að komast í blóðrásina og áfram í líffærin, er hann lífshættulegur.
Dánartíðni af völdum C. auris er talin á bilinu 30-70% og sýkingum fjölgar nú ört. Í Bandaríkjunum greindist sveppurinn fyrst 2016 en á árunum 2019 til 2021 fjölgaði tilvikum úr 471 í 1.471 sem er ríflega þreföldun.
Sveppir breyta sér til að sýkja líkamann
Candida auris sveppirnir lifa yfirleitt friðsamlegu lífi á húð en þeir geta breytt um form og smogið í blóðrásina á fólki með veiklað ónæmiskerfi.
1. Sveppurinn límir sig við húðina
Sjálfstæðar, litlar og ávalar gerfrumur setjast á húðina og líma sig fastar. Gerfrumurnar (grænar) eru yfirleitt skaðlausar. En við sérstakar aðstæður, t.d. veiklað ónæmiskerfi, geta þær breytt um form.
2. Langir þræðir smjúga niður í húðina
Gerfruman myndar langa þræði sem geta komist um ókönnuð svæði. Þessir sveppaþræðir vaxa niður á milli húðfrumanna og komast í blóðið þar sem sveppurinn fær næringu og getur dreift sér um líkamann.
3. Nýjar sveppafrumur verða til
Með aukinni næringu tekur sveppurinn að mynda nýja himnu. Frumurnar líma sig saman og losa verndandi trefjalag. Þegar himnan þroskast dreifast nýir gersveppir og sýkja fleiri fórnarlömb.
Það er þó ekki smitnæmið og þessi mikla fjölgun sýkinga sem veldur mestum áhyggjum. Það eru nefnilega í meginatriðum aðeins til þrjú sveppadrepandi efni: echinocandin, azol og polyenlyf – og C. auris reynist auðveldlega geta myndað þol gagnvart þeim öllum.
Sjónvarpssería gæti ræst
Síðan C. auris fannst fyrst 2009 hefur þessi sveppur sýnt ónæmi fyrir a.m.k. einu sveppalyfi í 90% tilvika og a.m.k. tveimur í 30% tilvika.
Nokkrir sveppir af þessari tegund hafa reynst fjölónæmir og staðist allar lyfjagerðirnar þrjár. Og ónæmið fer vaxandi. Árið 2021 var ónæmi hjá C. auris orðið þrefalt algengara en síðustu tvö árin á undan.
Sveppirnir verjast vopnum læknanna
Æ fleiri sveppir mynda þol gegn sveppadrepandi lyfjum. Sveppirnir nýta tvær aðferðir sem verja erfðamengið og losa eitrið hratt út aftur.
Stökkbreyting verndar himnuna
Sveppadrepandi efni (rauð) ráðast á genin sem kóða fyrir efnum í himnunni. Þannig verður himnan óþétt og mikilsverð efni (græn) leka út og sveppurinn drepst. Lyfjaþolinn sveppur bregst við með stökkbreyttu geni (gult).
Lyfinu dælt út úr frumunni
Sérstök prótín í frumuhimnunni mynda svokallað ABC-færiband sem leiðir eiturefni út úr frumunni. Með því að auka framleiðslu þessara prótína losar fruman sig við eiturefnin (rauð) á meiri hraða og kemst hjá sköddun.
Auk þess að þola vel sveppadrepandi lyf hefur C. auris tvo hættulega eiginleika til viðbótar.
Sveppurinn er fær um að standast mikið oxunarálag – vopn sem ónæmisfrumur beita gegn innrásarörverum. Þar á ofan þolir sveppurinn hærra hitastig en aðrir sveppir. Einmitt það veitir C. auris sérstaka hæfni til að leggja undir sig mannslíkamann.
Vísindamenn óttast að aukið hitaþol sveppa geti orðið að eins konar martröð.
Hlutfall sýna með ónæmum Candida auris bakteríum þrefaldaðist frá 2019 til 2021.
Flestir sveppir þrífast best í hitastigi sem er talsvert undir líkamshita en með mjög hlýnandi loftslagi á hnettinum kynni það að breytast. Erfðaefni C. auris er afar sveigjanlegt og getur aðlagast hratt þegar sveppurinn þarf að laga sig að erfiðari aðstæðum.
Hlýnun jarðar mun knýja bæði C. auris og aðra sveppi til að laga sig að hækkandi hitastigi og um leið verður þeim auðveldara að þola líkamshita manna.
Út á það gengur einmitt plottið í sjónvarpsþáttaröðinni „The Last of Us“, þar sem sveppafaraldur fer langt með að útrýma mannkyninu.
Í sjónvarpsþáttunum „The Last of Us“ fer sveppafaraldur um heiminn. Og rétt eins og þar getur hnattræn hlýnun gert sveppi hæfari til að sýkja fólk.
Í þáttaröðinni er það „zombí“-sveppurinn Cordyceps sem veldur faraldrinum. Sá sveppur leggst þó í raun réttri aðeins á skordýr og fleiri liðdýr. Í veruleikanum er C. auris því miklu líklegri til að valda heimsfaraldri.
Þrífast á sjúkrahúsum
Enn eru sveppir einkum hættulegir fólki með veiklað ónæmiskerfi en af slíku fólki er einmitt mikið á sjúkrahúsum og hjúkrunarheimilum. Frá 2016 hefur sýkingum af völdum C. auris fjölgað nánast á sprengihraða.
Í rannsókn árið 2021 tóku vísindamenn sýni af húð sjúklinga og ýmsum snertiflötum, svo sem hurðarhúnum, gluggakistum og rúmbríkum á hjúkrunarheimili í Chicago í BNA. C. auris reyndist vera að finna í 70% sýna sem tekin voru af snertiflötum og sömu sögu var að segja um meirihluta húðsýna eða í 31 af 57 húðsýnum.
Hæfni sveppsins til að festa sig við yfirborðsfleti á sjúkrahúsum og hjúkrunarheimilum er mikið áhyggjuefni. Nái hann að setjast á sprautunálar eða önnur lækningatæki sem komast inn í líkamann, á hann greiða leið inn í blóðrás sjúklinga með veiklað ónæmiskerfi.
Margir sjúklingar fá sveppasýkingu sem smitast með lækningatækjum á borð við t.d. nálar.
Þótt C. auris sé nú einkum til vandaræða á sjúkrahúsum, óttast menn að í framtíðinni kunni þessi sveppur að orsaka sýkingar hjá miklu stærri hópum fólks.
Hæfnin til að stökkbreytast og þróa þol gegn lyfjum er einmitt sá eiginleiki sem einkennir hættulegustu örverurnar.
Þar eð ekki hefur reynst gerlegt að þróa lyf sem hafi góða virkni gegn C. auris hvetja vísindamenn nú starfsfólk sjúkrahúsa og hjúkrunarheimila til að leggja sérstaka áherslu á hreinlæti til að draga sem mest úr útbreiðslunni.
Sveppir mynda sérstaka verndarhimnu sem gerir erfiðara að drepa þá.
Á mörgum sjúkrahúsum hefur starfsfólki þegar verið veitt þjálfun í ítarlegri hreingerningum en áður hafa tíðkast. T.d. þurfa hreinsiefni að liggja á yfirborði í nokkurn tíma áður en þau eru þvegin af til að þeim vinnist tími til að vinna sig í gegnum verndarhimnur sveppsins og drepa hann.
En jafnhliða aukinni áherslu á hreinlæti vinna vísindamenn hörðum höndum að því að finna betri sveppadrepandi lyf eða nýjar aðferðir.
Hópur vísindamanna hjá Kaliforníuháskóla hefur t.d. rannsakað áhrif ljósmeðferðar. Tilraunir þeirra gefa til kynna að ljós kunni að verða mikilvægt vopn í baráttunni við C. auris.
Bæði blátt og rautt ljós – ásamt efnum sem gera sveppinn viðkvæmari fyrir ljósi – reyndust eyðileggja himnuna en grænt ljós stöðvaði himnumyndun.
Á þeim grundvelli gera vísindamennirnir sér vonir um að sjúkrahúsin geti orðið öruggari fyrir sjúklinga – fremur en gróðrastía fyrir banvæna sveppafaraldra.
