Veturinn 1930 hvöttu yfirvöld íbúana í Lübeck til að láta bólusetja börn sín gegn berklum.
„Gerið allt sem í ykkar valdi stendur til að vernda líf og heilsu barnanna!“ stóð á veggspjöldum sem héngu alls staðar. Læknar höfðu ekki undan að segja sjúklingum að nú væru loks góð tíðindi í vændum varðandi þennan skæða lungnasjúkdóm sem olli því að sjúklingarnir hóstuðu blóði.
„Baráttan gegn berklum er ekki töpuð“, lofuðu læknarni sem einnig fullvissuðu fólk um að hið nýja franska bóluefni sem kennt var við Calmette, hefði ekki alvarlegar aukaverkanir í för með sér.
Foreldrar 251 nýbura samþykktu að láta bólusetja börn sín með bóluefni franska læknisins Alberts Calmettes. Ákvörðunin virtist vera skynsamleg því berklar drógu alls 100.000 Þjóðverja til dauða ár hvert og helmingur þeirra voru börn og unglingar.
Skömmu eftir að bólusetningarátakið hófst byrjuðu börnin í Lübeck hins vegar að deyja. Eitthvað hafði misfarist hrapallega og stöðva varð hið lífsmikilvæga starf sem fólst í að gera Evrópubúa ónæma fyrir berklum.
Albert Calmette (1863-1933) helgaði líf sitt rannsóknum á farsóttum.
Fjórðungur þeirra sem sýktust lést
Berklar hafa fylgt manninum allt frá því á steinöld en sjúkdómurinn fór að geisa fyrir alvöru á dögum iðnvæðingarinnar. Þetta var þegar milljónir Evrópubúa kvöddu erfiðið sem tilheyrði sveitalífinu og flykktust til borganna í leit að atvinnu í verksmiðjum þar sem þeir bjuggu í miklu nábýli hver við annan.
Í borgunum urðu verksmiðjuverkamenn að láta sér nægja litlar, rakar íbúðir sem þeir meira að segja urðu að deila með öðrum fjölskyldum. Þessi þröngu hýbýli mynduðu kjörnar aðstæður fyrir berkla sem berast með bakteríum í lofti.
Á 19. öld var talið að um fjórðung allra dauðsfalla í Evrópu mætti rekja til berkla. Á árununum milli 1851 og 1910 létust alls fjórar milljónir af völdum sjúkdómsins í Englandi og Wales. Banvænn skaðvaldurinn var kallaður berklar eða berklaveiki meðal almennings en orðið tæring þekktist enn fremur. Síðastnefnda heitið orsakaðist af því að sjúklingarnir virtust tærast upp.
Listmálarar og aðrir listamenn kölluðu sjúkdóminn „hinn fagra dauða“, því horaðir, fölir sjúklingarnir samræmdust fegurðarímynd þess tíma. Meðal hástéttarinnar má segja að berklar hafi hrint af stað sérstöku tískufyrirbæri – yfirstéttarkonur báru hvítt púður á andlitið til að líkjast sjúklingum með þennan sjúkdóm sem listmálarar dásömuðu.
„Frédéric Chopin hóstar svo undursamlega fagurlega“
George Sand franskur rithöfundur
Berklasjúklingar voru sagðir vera einstaklega viðkvæmir.
„Frédéric Chopin hóstar svo undursamlega fagurlega“, skrifaði rithöfundurinn George Sand um tónskáldið sem lést af völdum berkla árið 1849.
Móðir Calmettes dó úr berklum
Læknirinn Albert Calmette gerði sér engar rómantískar hugmyndir um smitsjúkdóma. Þegar hann var barn að aldri hafði hann misst móður sína úr berklum og alls tíu skólasystkini hans létust af völdum taugaveiki á meðan hann var í barnaskóla.
Calmette smitaðist að sama skapi og hlaut af því varanleg mein sem ollu því að draumur hans um að komast til metorða innan sjóhersins varð að engu. Þess í stað ákvað hann að leggja fyrir sig læknisfræði.
Ungur að árum stundaði Calmette rannsóknir á hitabeltissjúkdómum í Afríku og Suðaustur-Asíu. Árangur hans vakti athygli innan Pasteur-stofnunarinnar sem var mjög framarlega á sviði læknisfræðirannsókna og var hann fyrst sendur á vegum hennar til Saigon en eftir heimkomuna bauðst honum síðan starf við deild stofnunarinnar í frönsku borginni Lille.
Þar hófst Calmette handa í baráttunni gegn berklum árið 1901. Árið 1906 uppgötvaði starfsbróðir hans, ónæmisfræðingurinn Camille Guérin, að ónæmi gegn berklum krefst þess að lifandi berklabakteríur sé að finna í líkamanum.
Uppgötvun þessi gerði það að verkum að Calmette fór að gera tilraunir með að veikja bakteríuna í svo miklum mæli að hún leiddi af sér ónæmi gegn berklum, án þess þó að fólk veiktist alvarlega.
Tilraunirnar gerðu kröfur um ýtrustu varfærni. Calmette gerði tilraunir með að rækta bakteríuna í ýmiss konar örverugróðri og komst svo að raun um fyrir algera tilviljun að bakterían veikist nægilega mikið sé hún ræktuð í nautagalli.
Vinnan við að gera bakteríuna meinlausari tók mörg ár. Á þriggja vikna fresti flutti Calmette lítið magn af berklabakteríum yfir í nýjan skammt af nautagalli en svo braust fyrri heimsstyrjöld út og stöðva varð þetta lífsnauðsynlega starf.
Calmette og Guérin þurftu stöðugt á nýju nautagalli að halda en frönsku hersveitirnar höfðu þörf fyrir alla þá nautgripi sem féllu til og fyrir vikið mátti einungis selja naut í niðursuðuverksmiðjur til þess að kjötið nýttist sem hermannafæða.
Það var svo lán í óláni að Lille er í grennd við belgísku landamærin. Þegar Þjóðverjar hernámu svæðið sýndu dýralæknar óvinarins lækninum Calmette og starfi hans fullan skilning og sáu honum fyrir öllu því nautagalli sem hann hafði þörf fyrir.
Þrátt fyrir 122 ára gamla uppfinningu Calmettes láta um 100.000 manns lífið árlega af völdum eiturslöngubits, einkum sökum þess að móteitrið berst ekki í tæka tíð.
Calmette bitinn af eiturslöngu
Áður en áhugi Calmettes á berklum vaknaði hafði hann einbeitt sér að hitabeltissjúkdómum og slöngum. Síðarnefnda hugðarefnið hafði næstum kostað hann lífið.
Sem ungur læknanemi gerði Albert Calmette tilraunir með iðraorma í Hong Kong. Að því loknu einbeitti hann sér að malaríu og drómasýki í frönsku nýlendunum Gabon og Kongó.
Árið 1891 sendi Pasteur-stofnunin hann aftur til Saigon í Frönsku-Indókína, þar sem ætlunin var að opna deild sem sérhæfði sig í víðfeðmum bólusetningum gegn bólusótt og hundaæði. Calmette hóf jafnframt að rannsaka eiturslöngur í þeirri von að honum tækist að þróa móteitur sem bjargað gæti hundruðum þúsunda mannslífa.
Þegar Calmette sneri aftur til Frakklands voru slöngurnar með í farteskinu. Þrátt fyrir að hann hefði gott lag á að umgangast slöngurnar fór eitthvað engu að síður úrskeiðis hjá honum árið 1901. Ein af slöngunum hjó eiturtönnum sínum í vísifingurinn á Calmette sem hefði verið dauðadómur í augum flestra.
Læknirinn var til allrar hamingju kominn vel á veg með tilraunir sínar með móteitrið og sprautaði sjálfan sig í einum hvelli með tilraunaefninu. Hann hélt lífi og missti einungis ysta hlutann af vísifingri sínum.
Fyrsta breiðvirkandi móteitrið gegn slöngubitum hafði sannað ágæti sitt.
Um það leyti sem styrjöldinni lauk hafði bakteríuseyðið verið þynnt út oftar en 200 sinnum og Calmette gerði tilraunir með efnið á kanínum, hrossum og kúm, án þess að tilraunadýrunum yrði meint af.
Bóluefnið barst til Lübeck
Árið 1921 var bóluefnið loks tilbúið til nota í mönnum og fyrstu nýfæddu Frakkarnir voru bólusettir á sjúkrahúsinu Hôpital de la Charité í París. Alls 114.000 börn voru bólusett á árunum milli 1924 og 1928 og ekkert þeirra sýndi merki um alvarlegar aukaverkanir. Orðspor Calmette-bóluefnisins, líkt og farið var að kalla það, barst út fyrir landamæri Frakklands og árið 1930 barst bóluefnið alla leið til Lübeck í Norður-Þýskalandi.
Calmette sendi bóluefnið til borgarinnar þar sem ætlunin var að rækta og fjöldaframleiða veiklaða bakteríuna á rannsóknarstofu í borginni. Hinn 17. apríl árið 1930 lést svo fyrsta bólusetta barnið í Lübeck.
„Þann 16. júlí lést ástkær sonur okkar, Günther, aðeins 16 vikna gamall, eftir átta vikna erfið veikindi af völdum Calmette-bóluefnisins“.
Dánartilkynning, júlí 1930, Lübeck.
Enginn vissi hver dánarorsökin var en harmi slegnir foreldrarnir velktust hins vegar ekki í vafa:
„Þann 16. júlí lést ástkær sonur okkar, Günther, aðeins 16 vikna gamall, eftir átta vikna erfið veikindi af völdum Calmette-bóluefnisins“.
Næstu níu daga eftir þetta létust alls 72 börn. Auk þess veiktust 135 börn sem héldu lífi en mörg hlutu af varanleg mein. Hætt var að nota Calmette-bóluefnið um mest alla Evrópu og Norður-Ameríku.
Ári síðar lýstu þýsk yfirvöld yfir sakleysi Alberts Calmettes. Gerð höfðu verið mistök í rannsóknarstofunni í Lübeck þar sem óveikluðum berklabakteríum hafði verið bætt út í bóluefnið. Læknarnir tveir sem ábyrgð báru á þessu voru dæmdir fyrir manndráp af gáleysi.
Skaðinn var skeður. Orðspor Calmettes í hinum vísindalega heimi hafði beðið hnekki, starfsbræður hans á sviði vísindanna sneru við honum baki og Albert Calmette lést árið 1933, niðurbrotinn á sál og líkama.
Það var svo ekki fyrr en eftir síðari heimsstyrjöld sem heimsbyggðin tók Calmette-bóluefnið í sátt og efnið hefur allar götur síðan bjargað milljónum mannslífa. Sem dæmi má nefna að börn á Norðurlöndum voru bólusett með bóluefni Calmette allt til ársins 1982.
Á fjórða áratugnum voru sjúklingar með berklaeinkenni látnir skima lungun.
Lesið meira um Albert Calmette
- Philippe Scherpereel: Albert Calmette – Jusqu’à ce que mes yeux se ferment, Editions L’Harmattan, 2016.
