Jörðin

Gerðir eldstöðva – Fáðu yfirsýn yfir mismunandi gerðir eldfjalla og eldstöðva

Eldkeilur, eldhryggir og dyngjur. Eldfjöll og eldstöðvar eru margskonar og lögun þeirra ræðst oft af hraunkvikunni. Lifandi vísindi birta hér yfirlitságrip um allt það helsta sem gott er að vita.

BIRT: 10/07/2023

Gerðir eldstöðva

Til eru ýmsar gerðir eldstöðva.

 

Einkum er eldstöðvum skipt í þrjá meginflokka:
  • Dyngjur (Sield volcano)

 

  • Eldkeilur (strato volcano eða composite volcano)

 

  • Eldhryggir (fissure vent)

 

Almennt má segja að eldstöð sé þar sem op eða sprungur myndast í yfirborði jarðskorpunnar þannig að hraunkvika og gas komist upp á yfirborðið.

 

Kvika er bráðið berg úr möttli jarðar og þegar hún berst upp á yfirborðið í eldgosi, storknar hún og verður að hrauni.

 

Almennt gildir líka að gas- og kísilinnihald (kísill er svonefndur hálfmálmur) ákvarði hvaða form eldstöðin tekur á sig og þar með hvernig hún flokkast.

 

Þunnfljótandi hraun breiðist út um langan veg og myndar breið en tiltölulega lág eldfjöll sem oftast kallast dyngjur. Þykkari kvika myndar hærri eldfjöll svo sem eldkeilur en eldhryggir geta líka náð mikilli hæð.

 

Dyngjur

Mauna Loa á Hawaii er ein stærsta dyngja heims og fjallið er enn virkt.

  • Útlit: Víðfeðmt en fremur flatt eldfjall.

 

  • Einkenni: Þunnfljótandi kvika.

 

  • Staðsetning: Við heita reiti, svo sem á Íslandi og Hawaii eða neðansjávar á jarðflekamótum þar sem skorpuflekarnir færast sundur og nýtt land rís.

 

  • Dæmi um dyngjur: Skjaldbreiður á Íslandi, Kilauea og Mauna Loa á Hawaii og Piton de la Fournaise á Réunioneyju í Indlandshafi.

 

Dyngjur gætu minnt á skjöld riddara

Það er þunnfljótandi kvika sem smám saman byggir upp dyngjur. Hraunkvikan getur streymt mjög langt frá upptökunum áður en hún storknar.

 

Dyngjur gætu þannig minnt á gríðarstóran skjöld sem liggur flatur á jörðinni.

 

Langar og aflíðandi hlíðar einkenna dyngjurnar og það dregur enn úr hallanum efst. Jafnvel lágreistar dyngjur geta því náð yfir mjög stórt landsvæði.

 

Skýringarmynd

Ein af allra stærstu dyngjum á jörðinni er Mauna Loa á Hawaii, eldfjall sem enn er virkt.

 

Dyngjur eru sú gerð eldstöðva sem gjósa einna oftast. Aftur á móti eru gosin sjaldnast ofsafengin og sprengigos fátíð vegna þess að sáralítið vatn er í kvikunni eða kemst í snertingu við hana.

 

Þegar vatn verður á leið kvikunnar gufar það strax upp og þenst við það svo mikið út að úr getur orðið sprengigos, eins og t.d. þegar gýs undir jökli. En því minna vatn, því minni hætta á sprengivirkni.

 

Eldkeilur

Mayon-eldfjallið á Filippseyjum er eitt glæsilegasta dæmið um eldkeilu með afar reglubundna strýtulögun.

  • Útlit: Keilulaga eldfjall með brattar hlíðar.

 

  • Einkenni: Þykkfljótandi hraunkvika.

 

  • Staðsetning: Algengast er að eldkeilur myndist á jarðflekamótum þar sem jarðskorpuflekarnir rekast saman og annar rennur inn undir hinn og hverfur niður í undirdjúpin.

 

  • Dæmi um eldkeilur: Vesúvíus sem gaus árið 79 og gjöreyddi ítölsku bæjunum Pompejus og Herculeanum, Payon á Filippseyjum og Momotombofjall í Nicaragua. Á Íslandi eru aðeins taldar vera þrjár eldkeilur: Snæfellsjökull, Eyjafjallajökull og Öræfajökull.

 

Börn teikna eldkeilur

Eldkeilur eru þessi dæmigerðu eldfjöll sem iðulega má sjá börn teikna, þegar þau teikna eldfjall, hátt fjall með brattar hlíðar. Það er einmitt þessi lögun sem liggur að baki íslensku nafngiftinni.

 

Það er einkum nokkuð þríhyrningslaga form sem einkennir eldkeilurnar. En þær geta líka orðið talsvert háar og í hlíðunum skiptast oft á hraun- og gjóskulög.

 

Skýringarmynd

Hæsta eldkeila í heimi heitir Nevada Ojos de Salado. Þetta fjall er í Chile og heilir 6.887 metrar á hæð.

 

Hæð eldkeilnanna stafar af tregfljótandi kviku með mikilli kísilsýru.

 

Kísilsýra er málmoxíð og heitir SiO2 eða kísiloxíð og er einmitt algengasta efnið í jarðskorpunni.

 

Vegna þess hve þykkfljótandi þessi hraunkvika er, storknar hún á leið sinni niður fjallshlíðina.

 

Eldkeilur gjósa sjaldan en það er m.a. talið stafa af því að storknað berg geti haldið aftur nýrri kviku nokkuð lengi.

LESTU EINNIG

En þegar eldkeila gýs á annað borð getur gosið orðið mjög ofsafengið.

 

Ástæðan er sú að í bergkvikunni er talsvert magn af vatni. Þegar vatnið nær að gufa upp, sprengir það bergmassann ofan af sér í tætlur þegar gosið hefst.

 

Þekktasta dæmið um hamfaragos í eldkeilu er gosið í Vesúvíusi árið 79 sem m.a. gróf borgina Pompeius í glóandi heitri gosösku.

 

En stór hluti af eldkeilum hnattarins er í Kyrrahafi þar sem þær mynda hinn svokallaða eldhring ásamt öðrum eldstöðvum.

 

Eldhryggir og sprungugos

Hér sjást glóandi hraunstraumar á sprungusvæðinu í Geldingadölum árið 2021.

  • Útlit: Sprungur á flötu landi sem geta myndað eldhrygg.

 

  • Einkenni: Misþykkt hraunflæði. Þunnfljótandi kvika getur runnið langar leiðir.

 

  • Staðsetning: Gossprungur myndast helst á jarðflekamótum þar sem jarðskorpuflekar færast sundur og þar getur nýtt land risið úr sæ.

 

  • Dæmi um eldhryggi: Hekla, frægasta eldfjall á Íslandi er eldhryggur og í Heklugosum gýs úr sprungum í fjallinu fremur en einum, stökum gíg. Sprungugos mynda að vísu sjaldnast heil fjöll. Þekktasta sprungugosið var í Lakagígum árið 1783.

 

Sprungugos geta myndað eldhrygg eða dyngju

Sprungugos mynda sjaldnast eldhryggi á borð við Heklu. Þegar kvikan sem vellur upp úr sprungunni – eða gígaröðinni – er þunnfljótandi, rennur hún langar leiðir og þegar tók að gjósa á Reykjanesi 2021 nefndu íslenskir jarðeðlisfræðingar þann möguleika að við værum ef til vill að sjá upphafið að myndun dyngju.

 

Sprungugosa gætir helst á þeim svæðum á hnettinum þar sem jarðskorpuflekarnir eru að færast sundur en Ísland hefur einmitt myndast á slíku svæði á gríðarlöngum tíma.

 

Sprungugos eru því nokkuð tíð og nefna má Skaftárelda (gosið í Lakagígum), Kröfluelda á síðustu öld og nú síðast sprungugosin á Reykjanesi – auk sjálfrar Heklu.

 

Skýringarmynd

Nýjasta dæmið um sprungugos hér á landi er goshrinan sem hófst sunnan við Fagradalsfjall 19. mars 2021.

 

Áður en goshrinan á Reykjanesi hófst, hafði ekki gosið á því svæði í ein 800 ár en enginn veit hve lengi þessi goshrina stendur.

 

Kannski lýkur henni fljótlega en hún gæti líka staðið – þá væntanlega með hléum – í áratugi eða jafnvel aldir.

LESTU EINNIG

HÖFUNDUR: SONJA MORELL LUNDORFF

Shutterstock,© Shutterstock/Jonas Sjöwall Haxø,

Náttúran

Bakteríur örva ilminn af sumarregni

Lifandi Saga

Hvernig varð Rússland svona stórt?

Maðurinn

Svona gróa sár

Tækni

Gervigreindin getur nú spáð fyrir um líf og dauða

Maðurinn

Þannig þekkjast félagsblindir

Lifandi Saga

Dr. Kellogg rak út djöfulinn með kornflexi 

Maðurinn

Nú verða þessi börn hávaxnari en jafnaldrar þeirra

Maðurinn

4.000 ára gömul steinhella reyndist vera fjársjóðskort

Menning og saga

Hver átti hugmyndina að táknunum fyrir karla og konur?

Náttúran

Sjáið heiminn með augum hunda

Lifandi Saga

Raðmorðingi sigraði í sjónvarpsþætti

Náttúran

Apar þekkja gamla vini

ÁSKRIFT AÐ VÍSINDI.IS

Prófaðu í 14 daga ókeypis!

  • Fullur aðgangur að vefnum okkar með rúmlega 3000 skemmtilegum og spennandi greinum um allt milli himins og jarðar á sviði vísinda og sögu.
  • Lifandi vísindi/Lifandi saga í rafrænni útgáfu á vefnum,
  • Aðeins 1.790 krónur á mánuði.
  • Engin skuldbinding – Þú getur hætt hvenær sem er.

ÁSKRIFT AÐ TÍMARITINU

Þrjú tölublöð + gjöf: Skemmtilegur sjónauki
  • Þrjú næstu tölublöð Lifandi vísinda/Lifandi sögu – sent heim til þín – eins færðu lítinn og vandaðan sjónauka að gjöf.
  • Fullur aðgangur að vefnum okkar – visindi.is – með tæplega 3000 skemmtilegum og spennandi greinum um allt milli himins og jarðar á sviði vísinda og sögu.
  • Spennandi greinar og flottar myndir sem svala forvitni þinni.
  • Þú getur hætt eftir tilboðið en ef þú heldur áfram skuldbindur þú þig aðeins þrjú tölublöð í einu og þú getur sagt upp hvenær sem sem og klárar þá tímabilið sem er hafið.
  • Venjuleg áskrift – þrjú tölublöð – kostar aðeins 7.590 kr

Sjónauki og þriggja blaða áskrift – Alls 3.800 kr.

Lifandi vísindi

Lyf

Lifandi saga

Search

Ertu áskrifandi að tímaritinu?

Áskrifendur að tímaritinu geta fengið frían aðgang að vefnum hér.

Innskráning

Ertu áskrifandi að tímaritinu?

Áskrifendur að tímaritinu geta fengið frían aðgang að vefnum hér.

Viltu lesa greinina?

Fáðu aðgang að visindi.is

Ókeypis í 2 vikur!

Eftir það kostar eingöngu 1.790 kr. á mánuði og enginn uppsagnarfrestur.

Innifalið er aðgangur að öllum greinum á vefnum ásamt rafræna útgáfu af nýjustu tölublöðunum.

  • Fullur aðgangur að visindi.is
  • Frábærar myndir og myndbönd
  • Aðgengilegt í öllum snjalltækjum
  • Fullur aðgangur að gríðarlegu magni eldri greina
  • Nýjustu tölublöðin í rafrænu formi

Núverandi áskrifendur að tímaritinu fá að sjálfsögðu ókeypis aðgang að vefnum og þurfa bara að virkja aðgang sinn hér.

Ef þú ert þegar áskrifandi að visindi.is