Alheimurinn

Af hverju eru plánetur og sólir alltaf kúlulaga?

Á myndum af plánetum, tunglum og stjörnur eru þessir himinhnettir alltaf kúlulaga. En hvernig stendur á því? Mætti hugsa sér plánetu með allt annarri lögun?

BIRT: 07/09/2022

Himinhnettir á borð við stjörnur og plánetur eru svo þungar að þyngdaraflið vinnur sigur á öllum öðrum kröftum og gerir þær kúlulaga. 

 

Þyngdaraflið dregur t.d. berg í plánetu og gas í stjörnu eins þétt inn að miðjunni og framast er mögulegt. Miðja himinhnattarins er jafnframt massamiðja hans og þar með þungamiðja. Niðurstaðan verður kúlulögun rétt eins og ef við ímyndum okkur að við þrýstum jafnfast á leirklump frá öllum áttum.

 

Aðeins stærstu tunglin eru kringlótt

Himinhnettir á borð við lítil tungl eða loftsteina geta haft aðra lögun. Meðal þeirra eru það einungis þau stærstu sem verða kúlulaga en minni smástirni eru óreglubundin að lögun. 

Plánetur þurfa að vera kúlulaga

Samkvæmt samþykktum alþjóðaráðs stjörnufræðinga getur himinhnöttur því aðeins kallast pláneta að þyngdaraflið hafi gert hann kúlulaga.

1. Ida er geimkartafla

Loftsteinninn Ida er 58 km langur. Þyngdarkrafturinn er því alltof lítill til gera þetta smástirni kúlulaga. Þess í stað heldur Ida þessari lögun sem minnir talsvert á kartöflu.

2. Vesta er næstum kúla

Vesta er með stærstu loftsteinum í sólkerfinu, 578 km að lengd. Það vantar örlítið upp á að þyngdaraflið hafi náð að skapa algera kúlulögun.

3. Ceres uppfyllir kröfuna

Stærsta smástirnið í loftsteinabeltinu er Ceres sem bæði er loftsteinn og dvergpláneta. Þvermálið 940 km og Ceres er hnattlaga en örlítið þaninn vegna snúningsins.

Stjarneðlisfræðingar hjá Þjóðarháskóla Ástralíu hafa reiknað út að mörkin milli kúlulögunar og óreglubundins forms liggi við nálægt 600 km þvermál. Smástirni sem gert er úr bergi verður þannig alltaf kúlulaga ef þvermálið er meira en 600 km. 

 

Sé t.d. tungl að mestu úr ís liggja mörkin við um 400 km þvermál, þar sem ísinn á auðveldara með að þjappast saman en berg.

 

Þótt allar stjörnur og plánetur séu kúlulaga er ekki þar með sagt að þær myndi fullkomna kúlu. Yfirborð plánetu getur sem best verið mishæðótt og þegar hnöttur snýst um sjálfan sig veldur miðflóttaaflið því að hann verður aðeins gildari um miðjuna. 

Miðflóttaaflið gerir kúlulaga hnetti oft örlítið sporöskjulaga vegna snúningsins. Stjarnan Vega er óvenjuþanin um miðbaug.

Yfirborð plánetu getur sem best verið mishæðótt og þegar hnöttur snýst um sjálfan sig veldur miðflóttaaflið því að hann verður aðeins gildari um miðjuna. Fjarlægð miðju jarðar frá miðbaug er 6.378 km en aðeins 6.357 frá pólunum.

 

 Skýrasta dæmið um þetta er stjarnan Vega en þvermál hennar er 23% lengra við miðbaug en gegnum pólana.

LESTU EINNIG

HÖFUNDUR: Ritstjórnin

© NASA.

Náttúran

Bakteríur örva ilminn af sumarregni

Menning og saga

Hver átti hugmyndina að táknunum fyrir karla og konur?

Náttúran

Sjáið heiminn með augum hunda

Lifandi Saga

Raðmorðingi sigraði í sjónvarpsþætti

Náttúran

Apar þekkja gamla vini

Maðurinn

Kjaftasaga afsönnuð: Áfengi breytir ekki skapgerð þinni

Heilsa

Hér er ein stærsta ástæða hjarta- og æðasjúkdóma sem oft er horft fram hjá

Læknisfræði

Leiðarvísir að eilífri æsku

Náttúran

14.000 ára skögultönn afhjúpar dauða loðfíls

Tækni

Stærsta seglskip heims með flugvængi

Lifandi Saga

Hvernig gátu riddarar í brynju farið á klóið?

Maðurinn

Ofurörvuð börn læra minna

ÁSKRIFT AÐ VÍSINDI.IS

Prófaðu í 14 daga ókeypis!

  • Fullur aðgangur að vefnum okkar með rúmlega 3000 skemmtilegum og spennandi greinum um allt milli himins og jarðar á sviði vísinda og sögu.
  • Lifandi vísindi/Lifandi saga í rafrænni útgáfu á vefnum,
  • Aðeins 1.790 krónur á mánuði.
  • Engin skuldbinding – Þú getur hætt hvenær sem er.

ÁSKRIFT AÐ TÍMARITINU

Þrjú tölublöð + gjöf: Skemmtilegur sjónauki
  • Þrjú næstu tölublöð Lifandi vísinda/Lifandi sögu – sent heim til þín – eins færðu lítinn og vandaðan sjónauka að gjöf.
  • Fullur aðgangur að vefnum okkar – visindi.is – með tæplega 3000 skemmtilegum og spennandi greinum um allt milli himins og jarðar á sviði vísinda og sögu.
  • Spennandi greinar og flottar myndir sem svala forvitni þinni.
  • Þú getur hætt eftir tilboðið en ef þú heldur áfram skuldbindur þú þig aðeins þrjú tölublöð í einu og þú getur sagt upp hvenær sem sem og klárar þá tímabilið sem er hafið.
  • Venjuleg áskrift – þrjú tölublöð – kostar aðeins 7.590 kr

Sjónauki og þriggja blaða áskrift – Alls 3.800 kr.

Lifandi vísindi

Lyf

Lifandi saga

Search

Ertu áskrifandi að tímaritinu?

Áskrifendur að tímaritinu geta fengið frían aðgang að vefnum hér.

Innskráning

Ertu áskrifandi að tímaritinu?

Áskrifendur að tímaritinu geta fengið frían aðgang að vefnum hér.

Viltu lesa greinina?

Fáðu aðgang að visindi.is

Ókeypis í 2 vikur!

Eftir það kostar eingöngu 1.790 kr. á mánuði og enginn uppsagnarfrestur.

Innifalið er aðgangur að öllum greinum á vefnum ásamt rafræna útgáfu af nýjustu tölublöðunum.

  • Fullur aðgangur að visindi.is
  • Frábærar myndir og myndbönd
  • Aðgengilegt í öllum snjalltækjum
  • Fullur aðgangur að gríðarlegu magni eldri greina
  • Nýjustu tölublöðin í rafrænu formi

Núverandi áskrifendur að tímaritinu fá að sjálfsögðu ókeypis aðgang að vefnum og þurfa bara að virkja aðgang sinn hér.

Ef þú ert þegar áskrifandi að visindi.is