Einstein gerði tímann teygjanlegan

Það má bókstaflega segja að það hafi verið einn tími fyrir Einstein og annar tími eftir hann. Frá því að vera föst og óumbreytanleg stærð varð tíminn með afstæðiskenningu hans að teygjanlegu fyrirbæri sem tengist hraða, allt eftir því hvar við erum stödd.

BIRT: 26/08/2022

LESTÍMI:

2 mínútur

Dagsdaglega upplifum við tímann sem fasta og óumbreytanlega stærð og það var einnig viðtekið álit eðlisfræðinga allt þar til Albert Einstein kom fram með afstæðiskenningu sína í upphafi 20. aldar. Kenningar hans veittu vísindum alveg nýja sýn á bæði rúm og tíma.

 

Samkvæmt almennu afstæðiskenningunni eru þrjár víddir í rúmi – hæð, lengd og breidd – órjúfanlega tengdar tímanum í fjórvíðu tímarúmi. Fyrir vikið verka miklir massar á bæði form rúmsins og gang tímanns, sem fær tímann til að líða á mismunandi hraða á mismunandi stöðum í alheimi.

 

Sumar afleiðingarnar getum við mælt með beinum hætti hér á jörðu, aðrar getum við greint langt úti í geimnum og enn aðrar eru fram til þessa einungis fræðilegar forspár.

TÍMANUM SEINKAR

Þyngdarkraftur togar út tímann

Massar sveigja rúmið og fá tímann til að ganga hægar og þess stærri og þéttari sem massinn er þess meiri verður seinkunin.

 

Nifteindastjarna er ákaflega þétt og sveigir tímarúmið svo mikið að tíminn líður 30% hægar en hér á jörðu. 50 mínútur hjá okkur samsvara þannig 35 mínútum á nifteindastjörnunni.

 

En jafnvel hér á jörðu má mæla þessi áhrif. Atómklukka gengur hraðar á fjallstoppi en við sjávarborð, því að toppurinn er lengra burt frá þyngdarpunkti í miðju hnattarins.

TÍMINN FÆR SNÚNING

Snúningur snýr upp á tímann

Árið 2020 sýndu athuganir með Parkes – sjónaukanum í Ástralíu að snúandi fyrirbæri snúa upp á tímarúmið. Sönnunin kom frá tvístjörnukerfi með hvítri dvergstjörnu, en nifteindastjarna er á braut um hana.

 

Nifteindastjarnan er svonefnd tifstjarna sem sendir frá sér geislasveipa og með því að rannsaka geislunina gátu vísindamenn séð að hún sveiflaðist til á braut sinni.

 

Orsökin er sú að hvíti dvergurinn sem snýst heilan hring um sjálfan sig á minna en tveimur mínútum, snýr svo mikið upp á rúmtímann að braut tifstjörnunnar hnikast til með taktbundnum hætti.

TÍMINN ENDURTEKUR SIG

Í svartholi gengur tíminn í hringi

Við getum ekki séð hvað á sér stað inni í svartholi, en stjarneðlisfræðingar telja að svarthol snúist á ógnarhraða og að í iðrum þeirra sé einnig að finna mikinn snúning.

 

Í miðju svarthols er að finna svokallaðan sérstæðu – punkt með óendanlega miklum þyngdarkrafti. Samkvæmt sumum sérfræðingum vindur þessi ægilegi snúningur nærri sérstæðunni tímarúminu svo hratt að það geta myndast svokallaðir lokaðir tímahringir.

 

Í lokuðum tímahring er fortíð, nútíð og framtíð bundin saman þannig að tíminn gengur í hring og sagan – eða framtíðin – endurtekur sig út í hið óendanlega.

BIRT: 26/08/2022

HÖFUNDUR: ROLF HAUGAARD NIELSEN

HÖFUNDARÉTTUR MYNDA: Shutterstock, © Mark Myers/Ozgrav Arc Centre of Exellence

vinsælustu greinarnar

Lifandi vísindi

Lyf

Lifandi saga

Ertu áskrifandi að tímaritinu?

Áskrifendur að tímaritinu geta fengið frían aðgang að vefnum hér.

Innskráning

Ertu með áskrifandi að blaðinu?

Áskrifendur geta fengið áskrift af vefnum hér

Viltu lesa greinina?

Fáðu aðgang að visindi.is

Ókeypis í 2 vikur!

Eftir það kostar eingöngu 1.390 kr. á mánuði og enginn uppsagnarfrestur.

Innifalið er aðgangur að öllum greinum á vefnum ásamt rafræna útgáfu af nýjustu tölublöðunum.

  • Fullur aðgangur að visindi.is
  • Frábærar myndir og myndbönd
  • Aðgengilegt í öllum snjalltækjum
  • Fullur aðgangur að gríðarlegu magni eldri greina
  • Nýjustu tölublöðin í rafrænu formi

Núverandi áskrifendur að tímaritinu fá að sjálfsögðu ókeypis aðgang að vefnum og þurfa bara að virkja aðgang sinn hér.

Ef þú ert þegar áskrifandi að visindi.is