Við mannfólkið erum oft sjálfhverf. Ekki bara þegar við þurfum að taka ákvarðanir í lífinu, heldur einnig þegar við þurfum að rata í umhverfinu. Þannig er því að minnsta kosti farið í okkar vestrænu menningu þar sem við styðjumst við hugtök á borð við vinstri og hægri til að staðsetja okkur og segja til vegar.
Í þeim tilvikum miðum við ætíð við okkur sjálf og þetta getur auðveldlega alið af sér misskilning, t.d. ef við biðjum um kökuna í hægra horni í afgreiðsluborðinu í bakaríi. Hvaða hægra horn eigum við þá við, okkar eða afgreiðslustúlkunnar?
Margir foreldrar lenda að sama skapi í basli þegar þeir reyna að kenna börnum sínum muninn á hægri og vinstri og þetta getur reynst börnum erfitt að skilja. Margar svokallaðar frumstæðar þjóðir upplifa hins vegar aldrei þennan vanda. Þeir taka mið af óhagganlegum höfuðáttunum og segja sem dæmi: „Hnífurinn er austan megin við bálið“ eða „Gakktu stuttan spöl í norður“. Þannig eru hlutirnir ávallt skiljanlegir, óháð því hvar viðkomandi er staddur.
Börn, fullorðnir og apar undir smásjánni
Þessi aðferð við að gefa til kynna staðsetningu hefur verið nefnd umhverfismiðuð og segja má að hún einkennist af upprunalegri aðferð mannsins við að rata í umhverfinu, þó svo að nútímamanninum kunni að þykja aðferðin sérkennileg, segir þýski vísindamaðurinn Daniel Haun við Max-Planck mannfræðistofnunina í Leipzig.
Daniel Haun hefur rannsakað hvaða aðferðum ýmsar apategundir (górillur, simpansar, bonobo-simpansar og órangútanar) nota til að rata og hefur jafnframt rannsakað aðferðir fjögurra og átta ára gamalla þýskra barna og fullorðinna Hollendinga, svo og fullorðinna meðlima haillom-ættbálksins en um er að ræða veiðimanna- og safnarasamfélag í Namibíu.
Daniel Haun innti af hendi margvíslegar tilraunir og reyndist ein þeirra vera fremur einföld en þó einkar gagnleg:
Stjórnandi tilraunarinnar setti viðarbút undir nokkra bolla á borði á meðan þátttakendurnir fylgdust með. Þegar tilraunin var gerð með öpum voru reyndar sett vínber undir bollana en þau kunnu aparnir vel að meta.
Síðan var þátttakendunum snúið í 180 gráður og þeir leiddir að öðru borði þar sem bollunum var raðað á nákvæmlega sama hátt.
Þeir sem horft höfðu í vestur við fyrra borðið litu nú í austur. Spurningin var: Hvaða bolla velja þátttakendurnir á seinna borðinu til að finna viðarbútinn eða vínberið?
Þriðji hver á í erfiðleikum með að greina mun á hægri og vinstri.
Ef reynt er að rata með sjálfhverfum hætti, skiptir snúningurinn engu máli. Þá þarf hluturinn einvörðungu að vera staðsettur með sömu afstöðu til líkama viðkomandi þátttakanda.
Dæmi: Ef hluturinn var undir bollanum lengst til vinstri í fremri röð áður en einstaklingurinn sneri sér, þá ber honum að velja bollann lengst til vinstri í fremri röð eftir að hafa snúið sér.
Sé hins vegar beitt umhverfismiðaðri aðferð er ekki tekið tillit til staðsetningar líkamans í rýminu. Í þessu tilviki er aðeins um að ræða staðsetningu hlutarins með hliðsjón af umhverfinu, þ.e. höfuðáttunum.
Hafi hlutinn því verið að finna lengst til vinstri í fremri röð, þá ættu þeir umhverfismiðuðu að ákveða að velja bollann lengst til hægri í aftari röð eftir að hafa snúið sér. Sá bolli er staðsettur í suðvestur.
Menningarlegt kerfi
Margar af niðurstöðunum komu Daniel Haun alls ekki á óvart.
Átta ára gömlu þátttakendurnir og fullorðnu Hollendingarnir hugsuðu út frá sjálfum sér. Fólk af haillom-ættflokknum valdi bollann með hliðsjón af umhverfinu. Aparnir völdu einnig þá aðferð sem tók hliðsjón af höfuðáttunum.
Hins vegar kom það Haun og starfsbræðrum hans á óvart að fjögurra ára gömlu þýsku börnin staðsettu sig að sama skapi út frá umhverfinu.
Niðurstöðurnar benda til þess að „vinstri-hægri-aðferðin við að rata byggi á menningarkerfi sem foreldrar okkar hafi kennt okkur snemma á lífsleiðinni“, líkt og Haun segir.
Þróunarfræðilega hefur maðurinn fyrst staðsett sig og ratað með hliðsjón af umhverfinu og höfuðáttunum og það er einmitt ástæða þess hversu erfitt við eigum með að læra að aðgreina hægri og vinstri.
Við skynjum stefnurnar ólíkt
Sumir spjara sig vel án hægri og vinstri
Sjálfhverf rötun: Í okkar vestrænu menningu beitum við líkamanum sem viðmiði til að staðsetja okkur og rata. Hægri og vinstri færast fyrir bragðið til þegar við snúum okkur. Þessa aðferð við að staðsetja sig nefna vísindamenn sjálfhverfa.
Umhverfismiðuð rötun: Margar frumstæðar þjóðir rata ekki með hliðsjón af eigin líkama, heldur miðað við umhverfið og höfuðáttirnar og segja sem dæmi að „hnífurinn sé austan við bálið“. Staðsetningin verður ætíð óbreytt óháð því hvernig líkaminn snýr. Þessa tegund af staðsetningar- og stefnuákvörðun nefna vísindamenn umhverfismiðaða.
Greinin kom fyrst út árið 2022
