Lifandi Saga

Hvernig mældu menn fjarlægðina frá sólinni í fornöld?

Hver reyndi fyrstur að mæla fjarlægðir í geimnum og hvaða tækni var notuð í því samhengi?

BIRT: 25/02/2023

Aristarchos frá Samos er talinn hafa verið fyrstur til að reyna að ákvarða fjarlægðir í geimnum – þar á meðal vegalengdina frá jörðu til sólar og tungls. Þetta var í fornöld og hann notaðist einvörðungu við að mæla horn.

 

Án nægilegra nákvæmra tækja urðu niðurstöður hans að vísu talsvert ónákvæmar, þótt aðferðirnar sjálfar hafi staðist tímans tönn. Aristarchos taldi fjarlægðina frá sólinni vera 19 sinnum meiri en vegalengdina til tunglsins. Nú vita menn að þetta hlutfall er því sem næst 1/390.

 

Nýtti sér hálfmána

Aristarchos var uppi á árunum 320-230 f.Kr. Hann nýtti sér þá staðreynd að hornið milli beinna lína milli tungls og sólar og tungls og jarðar mynda rétt 90 gráðu horn þegar tunglið er hálft. Með því að mæla svo hornið milli sjónlínanna jörð-tungl og jörð-sól gat hann ákvarðað hlutfallið milli þessara vegalengda.

 

Lítil villa hafði mikil áhrif

Aristarchos taldist til að hornið væri 87 gráður á hálfu tungli en nú er vitað að það er nákvæmlega tiltekið 89,85 gráður. Þessi munur, 2,85 gráður, virðist afar lítill við fyrstu sýn en hafði mikil áhrif á niðurstöðuna, enda er hún mjög viðkvæm fyrir smávægilegri skekkju í hornamælingunni. Eftir að búið er að leiðrétta hornamælinguna er fjarlægðarhlutfallið um 20 sinnum meira en Aristarchos áleit.

 

Skekkja Grikkjans spratt trúlega aðeins af því að tunglið er ekki nákvæmlega hálft nema örstutta stund en án nútíma mælitækja er erfitt að hitta nákvæmlega rétt á það augnablik. Tunglið er á stöðugri hreyfingu kringum jörðina, samtímis því sem jörðin er á fleygiferð kringum sólina. Hornið sem Aristarchos reyndi að mæla breytist því stöðugt.

Aristarchos frá Samos

Grískur stjörnu- og stærðfræðingur sem uppi var á eyjunni Samos á árabilinu 310-230 f.Kr.

 

Árið 265 f.Kr. taldi hann fyrstur manna að sólin væri miðja sólkerfisins.

 

Til viðbótar komst hann að þeirri niðurstöðu að dagur og nótt stöfuðu af því að jörðin snerist um sjálfa sig.

LESTU EINNIG

HÖFUNDUR: Ritstjórn

Náttúran

Bakteríur örva ilminn af sumarregni

Náttúran

Risasveppur er stærri en 100 fótboltavellir

Maðurinn

Augnlitur – hvað ræður augnlit barna?

Náttúran

Hvernig komu skordýr fram á Jörðu?

Náttúran

Kona fann stein í læk, sem reyndist vera 120 milljón króna virði

Heilsa

Viðamikil rannsókn: Tvennt getur tvöfaldað líkurnar á að lifa af krabbamein

Maðurinn

Er hægt að þreytast af fersku lofti?

Maðurinn

Læknar færa til mörkin milli lífs og dauða

Tækni

Óvinsæl flugsæti eru öruggust

Lifandi Saga

Hver var æpandi múmían?

Maðurinn

Nýleg uppgötvun: Vinsælar fæðutegundir geta hraðað öldrun

Náttúran

Gætu hafa haft rangt fyrir sér: Leyndarmál einnar hættulegustu köngulóar heims

ÁSKRIFT AÐ VÍSINDI.IS

Prófaðu í 14 daga ókeypis!

  • Fullur aðgangur að vefnum okkar með rúmlega 3000 skemmtilegum og spennandi greinum um allt milli himins og jarðar á sviði vísinda og sögu.
  • Lifandi vísindi/Lifandi saga í rafrænni útgáfu á vefnum,
  • Aðeins 1.790 krónur á mánuði.
  • Engin skuldbinding – Þú getur hætt hvenær sem er.

ÁSKRIFT AÐ TÍMARITINU

Þrjú tölublöð + gjöf: Skemmtilegur sjónauki
  • Þrjú næstu tölublöð Lifandi vísinda/Lifandi sögu – sent heim til þín – eins færðu lítinn og vandaðan sjónauka að gjöf.
  • Fullur aðgangur að vefnum okkar – visindi.is – með tæplega 3000 skemmtilegum og spennandi greinum um allt milli himins og jarðar á sviði vísinda og sögu.
  • Spennandi greinar og flottar myndir sem svala forvitni þinni.
  • Þú getur hætt eftir tilboðið en ef þú heldur áfram skuldbindur þú þig aðeins þrjú tölublöð í einu og þú getur sagt upp hvenær sem sem og klárar þá tímabilið sem er hafið.
  • Venjuleg áskrift – þrjú tölublöð – kostar aðeins 7.590 kr

Sjónauki og þriggja blaða áskrift – Alls 3.800 kr.

Lifandi vísindi

Lyf

Lifandi saga

Search

Ertu áskrifandi að tímaritinu?

Áskrifendur að tímaritinu geta fengið frían aðgang að vefnum hér.

Innskráning

Ertu áskrifandi að tímaritinu?

Áskrifendur að tímaritinu geta fengið frían aðgang að vefnum hér.

Viltu lesa greinina?

Fáðu aðgang að visindi.is

Ókeypis í 2 vikur!

Eftir það kostar eingöngu 1.790 kr. á mánuði og enginn uppsagnarfrestur.

Innifalið er aðgangur að öllum greinum á vefnum ásamt rafræna útgáfu af nýjustu tölublöðunum.

  • Fullur aðgangur að visindi.is
  • Frábærar myndir og myndbönd
  • Aðgengilegt í öllum snjalltækjum
  • Fullur aðgangur að gríðarlegu magni eldri greina
  • Nýjustu tölublöðin í rafrænu formi

Núverandi áskrifendur að tímaritinu fá að sjálfsögðu ókeypis aðgang að vefnum og þurfa bara að virkja aðgang sinn hér.

Ef þú ert þegar áskrifandi að visindi.is