FJÖLDAMORÐINGINN
Kraftmikil drápsvél hefur gert usla í milljónir ára
Fyrstu köngulóartegundirnar litu dagsins ljós fyrir rösklega 300 milljón árum og í dag lifa alls 48.000 tegundir á jörðinni. Suðurskautslandið er eina svæðið sem köngulær þrífast ekki á.
Við mannfólkið getum verið þakklát fyrir þessa áttfættu fjöldamorðingja sem lifa í görðum okkar, því köngulær halda verulega í skefjum mýi og flugum sem lifa nærri heimilum okkar.
Árið 2017 kynntu tveir evrópskir vísindamenn fyrir almenningi rannsókn sem leiddi í ljós hversu mikið köngulær heimsins innbyrða á ári hverju. Niðurstaðan var svimandi há tala, því köngulær innbyrða alls á bilinu 400 til 800 milljón tonn af skordýrum.
Köngulóin er skilvirkur drápari
Með sínum næmu skilningarvitum, klístruðun vef og lamandi eitri er köngulóin snögg að veiða og drepa smádýr.
Sprungin stoðgrind skerpir skynfærin
Löng skynhár á fótleggjunum og smásæjar, samsíða rifur á ytri stoðgrind köngulóarinnar skynja minnstu snertingu, örlítinn titring, svo og loftstreymi.
Eiturkrókar deyfa og deyða bráðina
Bráðin er deyfð eða deydd með eitri sem er sprautað í fórnarlambið úr tveimur eiturkrókum sem minna á sprautur. Þar sem köngulær geta einungis innbyrt fljótandi fæðu, dæla þær meltingarensímum inn í bráðina.
Átta augu leiða af sér ofursjón
Flestar köngulær eru með átta augu og hafa fyrir vikið einkar breitt sjónsvið og skarpa sjón. Stökkköngulær eru með háþróuð augu og geta miðað fjarlægðina að hugsanlegri bráð alveg niður í einn millímetra.
Spunavörtur framleiða sjö gerðir af silki
Næstum allar köngulær eru útbúnar þremur pörum af spunavörtum og margar tegundir eru færar um að mynda sjö gerðir af silki. Þræðirnir eru notaðir í vef köngulóarinnar og einnig til að spinna bráðina fasta þegar hún lendir í vefnum.
Kemískt aðdráttarafl bætir klifurgetuna
Þökk sé hárpúðum á fótum köngulóa geta þær skriðið á hvaða yfirborði sem er. Hárin eru klofin í afar þunna þræði og fyrir vikið myndast svonefnd van der Waals-binding milli sameinda í fótum dýrsins annars vegar og undirlagsins hins vegar.
Köngulóin er skilvirkur drápari
Með sínum næmu skilningarvitum, klístruðun vef og lamandi eitri er köngulóin snögg að veiða og drepa smádýr.
Sprungin stoðgrind skerpir skynfærin
Löng skynhár á fótleggjunum og smásæjar, samsíða rifur á ytri stoðgrind köngulóarinnar skynja minnstu snertingu, örlítinn titring, svo og loftstreymi.
Eiturkrókar deyfa og deyða bráðina
Bráðin er deyfð eða deydd með eitri sem er sprautað í fórnarlambið úr tveimur eiturkrókum sem minna á sprautur. Þar sem köngulær geta einungis innbyrt fljótandi fæðu, dæla þær meltingarensímum inn í bráðina.
Átta augu leiða af sér ofursjón
Flestar köngulær eru með átta augu og hafa fyrir vikið einkar breitt sjónsvið og skarpa sjón. Stökkköngulær eru með háþróuð augu og geta miðað fjarlægðina að hugsanlegri bráð alveg niður í einn millímetra.
Spunavörtur framleiða sjö gerðir af silki
Næstum allar köngulær eru útbúnar þremur pörum af spunavörtum og margar tegundir eru færar um að mynda sjö gerðir af silki. Þræðirnir eru notaðir í vef köngulóarinnar og einnig til að spinna bráðina fasta þegar hún lendir í vefnum.
Kemískt aðdráttarafl bætir klifurgetuna
Þökk sé hárpúðum á fótum köngulóa geta þær skriðið á hvaða yfirborði sem er. Hárin eru klofin í afar þunna þræði og fyrir vikið myndast svonefnd van der Waals-binding milli sameinda í fótum dýrsins annars vegar og undirlagsins hins vegar.
Þessa velgengni köngulóa, hvað veiði snertir, má að miklu leyti þakka getu þeirra til að spinna köngulóarvef. Spunavörturnar á afturbúk köngulóarinnar framleiða alls sjö tegundir af silki og geta spunnið þræði í hvaða tilgangi sem er.
Fyrst ber að nefna glæsilega veiðivefina sem geta orðið allt að 25 m að þvermáli.
Þræðina er enn fremur hægt að nota sem nestispappír þegar pakka þarf inn bráðinni, svo og til að spinna eggjasekki til að tryggja afkomu næstu kynslóðar. Þræðina má jafnframt nota til að senda ilmhormóna í átt að mögulegum maka.
VEFKASTARINN
Hryllingskönguló bregst við í myrkri
Hirðulaus skordýr eru dauðadæmd þegar vefkastarinn hangir fyrir ofan þau með ferhyrnt veiðinet sitt.
Nákvæmni skiptir sköpum fyrir veiðigetuna og fyrir bragðið útbýr köngulóin miðunarbletti úr litlum, hvítum saurklessum. Þegar skordýr á leið fram hjá þessum miðunarblettum teygir köngulóin úr vef sínum sem nær tvö- til þrefaldri stærð sinni. Að því loknu þýtur köngulóin í átt að skordýrinu og vefur sig utan um það.
Flestar tegundir vefkastara eru 1,5 til 2,5 cm á lengd og lifa í skógum við miðbaug.
Vefkastarinn veiðir að nóttu til og hámar í sig allt frá maurum og bjöllum yfir í engisprettur og aðrar köngulær. Þökk sé risastórum augunum er nætursjón þessarar köngulóar um það bil tólf sinnum betri en sjón mannsins.
VEIÐIKÖNGULÓIN
Veiðiköngulóin notar eiturkróka sem veiðistöng
Á matseðlum köngulóa er að finna annað og meira en einvörðungu skorkvikindi. Sumar köngulær stunda beinlínis fiskveiðar, m.a. mýraköngulær sem skríða upp á steina í flæðarmálinu og liggja þar í leyni.
Ef litlum fiski verður á að synda þar fram hjá, heggur mýraköngulóin með eiturkrókum sínum í grunlausa bráðina og dregur hana sprelllifandi upp úr vatninu.
Fiskveiðar eru algengar meðal köngulóa sem veitt geta allt að 6 cm langa fiska.
Vísindamenn hafa löngum vitað að sumar tegundir köngulóa geta veitt fisk en nýlegar rannsóknir hafa leitt í ljós að fyrirbærið er þekkt um gjörvallan heim.
Alls 336 tegundir ránköngulóa, svo og fimm aðrar ættir áttfætlna sem lifa í vatni, afla m.a. fæðu með reglulegum fiskveiðum. Fiskurinn er oftast minni er köngulóin sjálf en lengd þeirra nemur gjarnan 2-6 cm.
LAUMUFANGARINN
Dauðinn leynist undir hleranum
Fallhleraköngulær eru meðal fullkomnustu laumuveiðidýra náttúrunnar. Þær grafa u.þ.b. 15 cm djúpar holur sem þær fóðra að innan með silki og hylja með lítilli, þéttri loku.
Að því loknu spinna þessar tilteknu köngulær nokkra fallþræði umhverfis holuna og leggjast síðan í leyni undir hleranum.
Hlerinn yfir holu fallhleraköngulóarinnar er oft hulinn sandi eða mosa og stingur fyrir bragðið ekki í stúf við umhverfið.
Þegar bráðin hrasar um fallþræðina skýst köngulóin leiftursnöggt upp úr holunni, lyftir frambúknum og heggur stórum, oddhvössum tönnunum í dýrið sem á leið um.
Eiturkrókarnir geta bitið í gegnum harðan skjöld skordýra og þegar bráðin hefur lamast dregur köngulóin hana með sér ofan í holuna.
Ótrúlegt: Sjáið fallhleraköngulóna skjótast út úr holu sinni
Þessi sterklegu byggðu fallhleraköngulær verða um 4 sm að stærð og lifa fyrst og fremst í hitabeltinu.
Fallhleraköngulóin ver mikilli orku í holugerð og dvelur fyrir vikið á sama svæðinu alla ævi. Þessi verndaða tilvera gerir það að verkum að fallhleraköngulóin er sú köngulóartegund sem lifir hvað lengst.
Elsta könguló sem fundist hefur var 43 ára gömul fallhlerakönguló sem vísindamenn fylgdust með allt frá árinu 1974 og þar til hún varð geitungi að bráð árið 2018.
HÖGGMEISTARINN
Langur skoltur stingst gegnum meðbræðurna
Pelíkanaköngulær eyða ekki tíma sínum í að útbúa gildrur úr köngulóarvef. Þess í stað leita þær uppi aðrar köngulær og stinga þær á hol með löngum skolti sínum.
Þegar pelíkanaköngulóin kemst í tæri við bráð skýtur hún fram löngum skoltinum og stingur bráðina á hol með eiturkrókunum.
Pelíkanakönguló kallast svo sökum langs skoltsins en þegar köngulóin er ekki á veiðum hvílir skolturinn meðfram hálsi hennar þannig að eiturkrókarnir snúa niður og í þeirri stöðu minnir hún einna helst á pelíkana þegar horft er á hana frá hlið.
Pelíkanaköngulær minna býsna mikið á stóra vatnafugla sem hvíla langan skoltinn uppi við hálsinn.
Á nóttunni ferðast þessi áttfættu drápsdýr um skógana í leit að ummerkjum annarra köngulóa. Þær þefa og þreifa sig áfram í leit að öryggisþráðum köngulóarvefja. Um leið og þær finna þráð leggjast þær í leyni.
Sumar þeirra bíða í nokkrar klukkustundir með að ráðast til atlögu, á meðan aðrar láta strax til skarar skríða til þess að eigandinn haldi að nú hafi borið vel í veiði og komi þjótandi. Þegar hér er komið sögu lyftir pelíkanaköngulóin skoltinum upp í u.þ.b. 90 gráður og heggur honum rakleitt í gegnum bráðina.
Þegar pelíkanaköngulóin kemst í tæri við bráð skýtur hún fram löngum skoltinum og stingur bráðina á hol með eiturkrókunum.
Til þessa hafa fundist 90 tegundir af pelíkanaköngulóm í Suður-Afríku, Ástralíu og á Madagaskar.
Elsta pelíkanaköngulóin fannst í 165 milljón ára gömlum rafköggli og þess bera að geta að hún líkist núlifandi ættingjum sínum fullkomlega sem gefur til kynna að veiðiaðferð þessarar tilteknu köngulóar hafi ekki breyst til muna.
REIPTOGARINN
Hægt að nota köngulóarvef sem teygjubyssu
Norður-ameríska köngulóin Hyptiotes cavatus notar sjálfa sig og vef sinn sem teygjubyssu. Köngulóin teygir úr þríhyrndum vef sínum og heldur honum þöndum. Þegar bráð lendir á þráðunum skjótast bæði köngulóin og vefurinn leiftursnöggt áfram.
Ein tegund örsmárra köngulóa hefur þróað mjög sérstæða veiðiaðferð. Hún spennir út vef sinn og skýtur úr honum, líkt og um teygjubyssu væri að ræða.
Hyptiotes tekst að halda vefnum þöndum tímunum saman á meðan hún bíður eftir bráð. Þegar vefurinn og köngulóin skjótast áfram nemur hraðaaukningin rösklega 770 m/s2 sem er hartnær sjötíufalt meiri hröðun en í Tesla Gerð S og um það bil áttatíufalt meira en þyngdarhröðun jarðar.
Á þeirri stundu er teygjubyssuköngulóin hraðskreiðasta könguló heims og hraðinn eykur líkurnar á að bráðin límist föst.
Köngulóin spinnur þríhyrning
Nokkrir aðalþræðir eru meginuppistaða köngulóarvefsins. Á milli þeirra spinnur köngulóin límkennda þræði sem liggja þversum og tengja aðalþræðina með akkerisþræði, þannig að vefurinn verður þríhyrndur.
Vefurinn þaninn
Köngulóin togar sig afturábak mót horni vefjarins þegar hún strekkir þræðina. Síðan sker hún á akkerisþráðinn og heldur vefnum líkt og þaninni fjöður.
Vefur og könguló þjóta í átt að bráðinni
Köngulóin sleppir akkerisþræðinum þegar skordýr lendir í vefnum og uppsöfnuð orkan losnar úr læðingi. Við þetta þeytast bæði vefurinn og köngulóin áfram í átt að bráðinni á hraða sem nemur allt að 2,15 m/sekúndu.
Leyndardómurinn að baki þessum gífurlega hraða er fólginn í vefnum sem er gríðarlega teygjanlegur og getur fyrir bragðið hlaðið upp miklu magni af spennuorku. Þegar kemur að því að teygja út köngulóarvefinn bakkar Hyptiotes meðfram svonefndum akkerisþræði sem festur er við grein, jafnframt því sem hún dregur vefinn með sér.
Slík notkun á uppsafnaðri spennuorku sem notuð er til að mynda með leiftursnögga hreyfingu, er ekki óþekkt meðal dýranna. Flær nota t.d. spennuorku í tengslum við yfirgengileg stökk sín og bænarækjur nýta orkuna í hröð, þung högg sem mölva bæði skjöld og skeljar.
Önnur dýr hlaða upp spennuorku í líkamanum með aðstoð vöðvasamdráttar en teygjubyssuköngulóin, líkt og maðurinn, er aftur á móti eina dýrið sem safnar upp orku í útvortis búnaði til að auka með kraft sinn.
STÖKKMEISTARINN
Öflugt launsátursdýr stekkur 25 líkamslengdir
Stökkköngulær hafa afnumið notkun nær allra tegunda af þráðum og vefjum, ef undan er skilin líflína sem dýrið festir sig ávallt við. Þess í stað hafa þessar tilteknu köngulær þróað einhverja þá öflugustu og óvæntustu launsátursaðferð sem þekkt er í náttúrunni.
Stökkköngulær eru um 10 mm á lengd, afar kvik og smágerð dýr sem sérhæfa sig í að veiða á veggjum og trjástofnum. Þegar köngulóin hefur komið auga á bráð staðnæmist hún skyndilega.
Hún læðist svo líkt og köttur í átt að bráðinni, tekur síðan undir sig leiftursnöggt stökk og lendir ofan á bráðinni sem á sér einskis ills von.
Afturfæturnir eru teygðir af miklu afli og skjóta síðan stökkköngulónni áfram með allt að 80 km hraða á klst.
Sumar tegundir geta stokkið sem nemur 25 líkamslengdum og stökkva af svo mikilli fimi að þær geta jafnvel hoppað beint upp í loft úr sitjandi stöðu.
KÚREKINN
Könguló sem sveiflar snöru og lyktar af getnaði
Bola-köngulóin ver öllum deginum hulin sem fugladrit á laufblaði og þegar dimma tekur sýnir hún hæfieika sína sem kúreki.
Á neðanverðu laufblaðinu spinnur köngulóin fyrst öryggisþráð og togar því næst sterklegan þráð með afturfótunum út úr spunavörtunum. Á enda þráðarins er að finna límkennda kúlu sem gegnir hlutverki lítillar snöru.
Bola-köngulær fengu nafn sitt eftir argentínsku kastvopni sem nefnist „bola“ en það samanstendur af reipi með skinnpokum fullum af steinum á endunum.
Bola-köngulóin hangir með snöruna á einum fætinum og getur kastað henni með ótrúlegum hraða og nákvæmni. Í því skyni að lokka að sér bráð líkir köngulóin eftir lyktarhormónum kvenmölflugunnar.
Þessi getnaðarangan sem berst með loftinu, reynist karlmölflugunni ómótstæðileg og þegar karlmölur nálgast í hópum sveiflar bola-köngulóin út snöru sinni og dregur veiðina til sín.
