Alheimurinn

Stjörnufræðingar mæla hugsanlega öflugustu geimsprengingu frá upphafi

Gríðarleg orkulosun um 2,4 milljarða ljósára frá jörðu gæti verið öflugasta geimsprenging sem stjörnufræðingar hafa nokkru sinni mælt.

BIRT: 07/07/2023

Á örskömmum tíma getur gammablossi skilað um tífaldri þeirri orku sem sólin okkar framleiðir samanlagt á allri tíu milljarða ára ævi sinni.

 

Þessi ákafa stuttbylgjugeislun er þar með einhver allra öflugasta orkulosun sem við þekkjum.

 

Nú gætu stjörnufræðingar einmitt hafa greint allra öflugustu gammageislun sem sögur fara af – allt að 18 sinnum kraftmeiri en áður hefur orðið vart.

 

Sjáanleg í margar klukkustundir

Þessi nýuppgötvaði gammablossi hefur fengið hið þjála nafn GRB 221009A og greindist m.a. í tækum Swift-gervihnattar NASA og Gemini South-sjónaukanum sem vaktar geiminn frá fjalllendinu Gerro Pachon í Chile.

 

Stjörnufræðingar um allan heim hafa snúið sjónaukum sínum í áttina til að mæla glóðina eftir þennan stóratburð.

Burst Alert Telescope (BAT) Swift gervitunglsins finnur staðsetningu gammageisla á innan við 15 sekúndum og sendir gögnin áfram til annarra sjónauka.

Gammablossinn á uppruna sinn í stjörnuþoku í svipaða stefnu og litla stjörnumerkið Örin og er talinn hafa orðið í um 2,4 milljarða ljósára fjarlægð héðan.

 

Sjónaukar greindu blossann í heilar tíu klukkustundir sem er meðal þess lengsta sem sést hefur.

 

Og það er ekki allt og sumt, heldur gæti GRB 221009A hafa verið einhver mesta orkulosun sem nokkurn tíma hefur orðið vart í útgeimnum.

 

Olli óreiðu á gufuhvolfi Jarðar

Yfirleitt eru þessar miklu sprengingar í geimnum mældar í gígarafeindavoltum en fáeina ná upp terarafeindavolt.

 

Nú mældi kínverska rannsóknastöðin „Large High Altitude Air Shower Observatory“ ljóseindir með orkustig upp á 18 terarafeindavolt.

 

Fleiri stjörnufræðingar þurfa þó að staðfesta slíkar niðurstöður áður en unnt er að færa þessa sprengingu til bókar sem alheimsmet.

 

En því hefur líka verið lýst að sprengingin hafi valdið óreiðu i gufuhvolfi jarðar og skilið eftir sig merkilegar truflanir á langbylgjusendingum.

Swift sjónaukinn náði bjarmanum af GRB 221009A sprengingunni um klukkustund eftir að sprengingarinnar varð vart. Hringirnir á myndinni myndast vegna röntgengeislunar sem dreifist í annars ósýnilegu ryki.

Gerist á 1000 ára fresti

Það er enn ekki fullvíst hvað olli þessari ofboðslega orkuríku sprengingu sem stjörnufræðingarnar telja til atburða sem gerst geti á þúsund ára fresti.

 

Sennilegast þykir að deyjandi risastjarna hafi fallið saman og myndað svarthol.

 

Þá skýtur nýja svartholið efni út úr hinni samanfallandi stjörnu á allt að ljóshraða. Efnið rekst svo á leifar af stjörnunni og þá myndast þessi ofboðslega gammageislun.

 

Svona myndast gammageislun:

Hrun stjörnu veldur dauðageislun

Tveir stórir gammablossar árið 2019 veittu innsýn í tilurð dauðageislunar.

Rauður risi brennur upp

Risastjarna með 40 sinnum meiri massa en sólin okkar fellur saman eftir að hafa fullnýtt eldsneyti sitt. 

Stjarnan springur

Hitinn vex og slengir eindum út. Þær rekast á leifar stjörnunnar og valda myndun gríðarstjörnu.

Svarthol skýtur efni út

Myndun svarthols knýr efnisskel út úr samanfallandi stjörnu á 99,9999% af ljóshraðanum.

Gammablossa skotið

Ljóseindirnar verða milljarði sinnum orkumeiri en venjulegt ljós og úr verður gammgeislun með gríðarlegri orku.

Árekstur skapar geislun

Efnið rekst á leifar af gufuhvolfi stjörnunnar. Áreksturinn við þetta gas eykur hraða rafeinda sem umbreyta orku í ljóseindir.

Hrun stjörnu veldur dauðageislun

Tveir stórir gammablossar árið 2019 veittu innsýn í tilurð dauðageislunar.

Rauður risi brennur upp

Risastjarna með 40 sinnum meiri massa en sólin okkar fellur saman eftir að hafa fullnýtt eldsneyti sitt. 

Stjarnan springur

Hitinn vex gríðarlega og slengir eindum út. Þær rekast á leifar stjörnunnar og valda myndun gríðarstjörnu.

Svarthol skýtur efni út

Myndun svarthols knýr efnisskel út úr samanfallandi stjörnu á 99,9999% af ljóshraðanum.

Gammablossa skotið

Ljóseindirnar verða milljarði sinnum orkumeiri en venjulegt ljós og úr verður gammgeislun með gríðarlegri orku.

Árekstur skapar geislun

Efnið rekst á leifar af gufuhvolfi stjörnunnar. Áreksturinn við þetta gas eykur hraða rafeinda sem umbreyta orku í ljóseindir.

LESTU EINNIG

HÖFUNDUR: Nanna Vium

© Nasa, Shutterstock,

Náttúran

Bakteríur örva ilminn af sumarregni

Læknisfræði

Nýtt lyf við getuleysi: Eitruð könguló getur bjargað kynlífi þínu 

Alheimurinn

Ofurleiðaraefni að finna í loftsteinum

Lifandi Saga

Krossferðaherinn sigraður með timburvögnum

Lifandi Saga

Kína verður aldrei aftur auðmýkt

Tækni

Hvers vegna sofum við?

Heilsa

Létt þjálfun er áhrifaríkari

Maðurinn

Fimm hollráð vísindamanna: Þannig má breyta leiða í styrk

Tækni

Sólarsellur flytja út í geim 

Heilsa

Algengt meðferðarúrræði fyrir konur á breytingaskeiði er talið hafa í för með sér alvarlegar aukaverkanir

Maðurinn

Er skaðlegt að halda sér vakandi alla nóttina?

Heilsa

Yfirsýn: Svona bjargar blóðið þér

ÁSKRIFT AÐ VÍSINDI.IS

Prófaðu í 14 daga ókeypis!

  • Fullur aðgangur að vefnum okkar með rúmlega 3000 skemmtilegum og spennandi greinum um allt milli himins og jarðar á sviði vísinda og sögu.
  • Lifandi vísindi/Lifandi saga í rafrænni útgáfu á vefnum,
  • Aðeins 1.790 krónur á mánuði.
  • Engin skuldbinding – Þú getur hætt hvenær sem er.

ÁSKRIFT AÐ TÍMARITINU

Þrjú tölublöð + gjöf: Skemmtilegur sjónauki
  • Þrjú næstu tölublöð Lifandi vísinda/Lifandi sögu – sent heim til þín – eins færðu lítinn og vandaðan sjónauka að gjöf.
  • Fullur aðgangur að vefnum okkar – visindi.is – með tæplega 3000 skemmtilegum og spennandi greinum um allt milli himins og jarðar á sviði vísinda og sögu.
  • Spennandi greinar og flottar myndir sem svala forvitni þinni.
  • Þú getur hætt eftir tilboðið en ef þú heldur áfram skuldbindur þú þig aðeins þrjú tölublöð í einu og þú getur sagt upp hvenær sem sem og klárar þá tímabilið sem er hafið.
  • Venjuleg áskrift – þrjú tölublöð – kostar aðeins 7.590 kr

Sjónauki og þriggja blaða áskrift – Alls 3.800 kr.

Lifandi vísindi

Lyf

Lifandi saga

Search

Ertu áskrifandi að tímaritinu?

Áskrifendur að tímaritinu geta fengið frían aðgang að vefnum hér.

Innskráning

Ertu áskrifandi að tímaritinu?

Áskrifendur að tímaritinu geta fengið frían aðgang að vefnum hér.

Viltu lesa greinina?

Fáðu aðgang að visindi.is

Ókeypis í 2 vikur!

Eftir það kostar eingöngu 1.790 kr. á mánuði og enginn uppsagnarfrestur.

Innifalið er aðgangur að öllum greinum á vefnum ásamt rafræna útgáfu af nýjustu tölublöðunum.

  • Fullur aðgangur að visindi.is
  • Frábærar myndir og myndbönd
  • Aðgengilegt í öllum snjalltækjum
  • Fullur aðgangur að gríðarlegu magni eldri greina
  • Nýjustu tölublöðin í rafrænu formi

Núverandi áskrifendur að tímaritinu fá að sjálfsögðu ókeypis aðgang að vefnum og þurfa bara að virkja aðgang sinn hér.

Ef þú ert þegar áskrifandi að visindi.is