Verstu farsóttir sögunnar
Mannkynið hefur alltaf barist gegn ýmsum vírusum og bakteríum sem hafa átt sök á einhverjum stærstu og verstu faröldrum sögunnar.
Sjúkdómum hefur verið útrýmt, aðra erum við enn að takast á við og jafnframt því óttumst við og reynum að búa okkur undir nýja og stökkbreytta sjúkdóma.
10 verstu farsóttir sögunnar eru:
- Lömunarveiki
- Gula
- HIV
- Taugaveiki
- Berklar
- Malaría
- Kólera
- Spænska veikin
- Svarti dauði
- Bólusótt
Kynntu þér betur hér í greininni hversu hættulegir sjúkdómarnir eru og hversu mörg fórnarlömb farsóttirnar kröfðust.
LÖMUNARVEIKI
10. Lömunarveiki: Herjar á börn
Fjöldi látinna: Óþekktur.
Lömunarveiki smitast með saur, getur borist með blóðinu og ráðist á boðefni í miðtaugakerfinu.
Þar getur sjúkdómurinn valdið lömun í m.a. vöðvum sem stjórna andardrættinum. Lamist vöðvar þessir, lætur fórnarlambið lífið.
Lömunarveiki ræðst oftast á börn, án þess að vitað sé hvers vegna.
Tekist hefur að fækka sjúkdómstilfellum af völdum lömunarveiki niður fyrir eitt þúsund á ári.
GULA
9. Gula: Lifrarbilun dregur fólk til dauða
Fjöldi látinna: 29.000 – 60.000 árlega.
Gula berst með mýflugum, líkt og við á um malaríu og samkvæmt WHO falla 29.000 – 60.000 manns í valinn ár hvert af völdum sjúkdómsins.
Í vægum tilvikum fá sjúklingar einungis hita og vöðvaverki en í banvænum tilfellum hefur veiran í för með sér lifrar- og nýrnabilun.
Þegar lifrin gefur sig lita úrgangsefni frá líkamanum húðina gula og þar af dregur sjúkdómurinn heiti sitt.
Er kórónavírus einn versti faraldur sögunnar?
Í desember 2019 komu fyrstu fregnir af dularfullum vírus sem dafnaði í kínverska héraðinu Wuhan og olli einkennum eins og hósta, háum hita, öndunarerfiðleikum og lungnabólgu.
Í janúar 2020 var vírusinn auðkenndur sem kórónavírus og fékk nafnið SARS-CoV-2. Sjúkdómurinn af völdum SARS-CoV-2 er kallaður COVID-19.
Frá fyrstu tilfellum sjúkdómsins hefur veiran breiðst út um nokkrar heimsálfur og tölur sýna að meira en 100 milljónir eru smitaðir eða hafa smitast.
Samkvæmt Alþjóðaheilbrigðismálastofnuninni WHO er dánartíðni kórónuveirunnar 0,5-1 prósent, sem er í hóflegri endanum samanborið við SARS og ebólu sem eru með 10% og 50% dánartíðni.
Samt hafa milljónir manna látist eftir að hafa smitast af kórónaveirunni. Þetta er að hluta til vegna að sumir, t.d. aldraðir eða fólk með undirliggjandi sjúkdóma, eru viðkvæmari fyrir sjúkdómnum.
Líklegt er að faraldur SARS-CoV-2 verði einn af verri faröldrum sögunnar. Tíminn mun svo leiða í ljós hvar hann endar á listanum.
HIV
8. HIV: Versti óvinur ónæmiskerfisins
Fjöldi látinna: 35 milljónir.
Bandarískir læknar greindu fyrstu alnæmistilfellin árið 1981.
Allar götur síðan hefur HIV-veiran ráðist á ónæmiskerfi milljóna einstaklinga sem látið hafa lífið af fylgikvillum á borð við lungnabólgu sem að öllu jöfnu reynast heilbrigðu fólki meinlausir.
Enn hefur ekki tekist að þróa lækningu gegn HIV-veirunni en unnt er að halda víxlveiru þessari í skefjum með lyfjagjöf í dag.
Hiv eyðileggur ónæmiskerfi líkamans þ.a. hann getur ekki varið sig gegn sýklum og vírusum.
TAUGAVEIKI
7. Taugaveiki: Banvænn sjúkdómur berst með lús
Fjöldi látinna: Um 150.000 á ári.
Taugaveiki var stundum einnig kölluð fangelsisveikin sem var vel við hæfi því faraldurinn braust oft út í fangabúðum og á áþekkum stöðum þar sem heilsulitlir einstaklingar bjuggu þétt saman, við slælegar hreinlætisaðstæður.
Ef taugaveiki er ekki meðhöndluð ræðst hún til atlögu við blóðstreymið og leiðir af sér nýrnabilun, háan hita, óráð og dregur að lokum sjúklingana til dauða.
BERKLAR
6. Berklar: Ævaforn lungnasjúkdómur
Fjöldi látinna: 1,5 milljónir á ári.
Í dag eru berklar sá banvæni sjúkdómur sem mesta útbreiðslu hefur.
Lungnasjúkdómur þessi hefur herjað á mannkynið í þúsundir ára og vísindamenn hafa m.a. getað greint berklabakteríur í egypskum múmíum.
Þetta hefur valdið vangaveltum meðal vísindamanna um hvort bakterían hafi borist úr jórturdýrum í menn þegar farið var að hafa húsdýr.
Berkla er að öllu jöfnu unnt að lækna með sýklalyfjum en fyrir skemmstu hafa læknar raunar orðið varir við fjölónæmar tegundir berkla í Eystrasaltslöndunum.
Það er bakterían mycobacterium tuberculosis sem veldur berklum. Þessi hræðilegi lungnasjúkdómur er sjötti versti faraldur sögunnar.
MALARÍA
5. Malaría: Milljónir sýkjast af mýflugum ár hvert
Fjöldi látinna: Um 400.000 manns árlega.
Á ári hverju smitast margar milljónir af malaríu en um er að ræða algengustu dánarorsökina meðal barna undir fimm ára aldri í Afríku.
Um 10-15 dögum eftir stunguna verður vart við hita, flökurleika og uppköst. Sérlega svæsnar gerðir af malaríu ráðast á miðtaugakerfið og hafa í för með sér lömun og dauðadá.
Þrátt fyrir algengi sjúkdómsins hefur læknum enn ekki tekist að útbúa bóluefni og fyrir vikið er reynt að fyrirbyggja sjúkdóminn með daglegri lyfjagjöf.
Malaríumýflugan flytur mýrarköldusýkilinn í fórnarlömbin úr rana sínum. Malaría er í fimmta sæti yfir verstu faraldra sögunnar.
KÓLERA
4. Kólera: Banvæni niðurgangurinn
Fjöldi látinna: Allt að 140.000 á ári.
„Á litinn eins og hrísgrjónavatn og lyktar af fiski.“ Þannig lýsa fórnarlömb kóleru þeim allt að 20 lítrum af niðurgangi sem fossa niður af sjúklingunum daglega.
Sjúklingunum er einkar hætt við að deyja af völdum ofþornunar, sér í lagi á svæðum þar sem erfitt er að komast í hreint vatn.
Kólera smitast með drykkjarvatni en þaðan kemst bakterían inn í meltingarfærin og þröngvar sér inn í þarmaveggina
Þar veldur hún krampa og niðurgangi og þannig hefst vítahringurinn.
Kólerubakterían berst í hreint vatn með óstjórnlegum niðurganginum og þannig smitast sífellt fleiri.
Sjúkdóminn má iðulega lækna með nægilegu vökvamagni og í alvarlegum tilvikum með vökva í æð.
Kólerubakterían er ein fárra baktería sem lifir af ferð gegnum magasýrurnar.
Það er bakterían vibrio cholerae. Kólera lendir í fjórða sæti yfir verstu farsóttir sögunnar.
Asíuinflúensa og Hong Kong inflúensa drápu milljónir
Í lok ársins 1956 skráði Kína nýja tegund af inflúensu A, H2N2. Nýja inflúensan – kölluð Asíuinflúensan – var blanda fuglaflensu og inflúensu sem berst í menn og hafði á nokkrum mánuðum breiðst út til nokkurra nágrannalanda. Sumarið 1957 barst Asíska inflúensan einnig til Bandaríkjanna og sama ár greindist hún á Íslandi
Faraldurinn stóð yfir á árunum 1956-1958 og alls lést um 1,1 milljón manns af völdum sjúkdómsins.
Aðeins tíu árum síðar kom annar inflúensufaraldur. Uppruni faraldurins var í Hong Kong og er því einnig þekkt sem Hong Kong inflúensan.
Líkt og Asíuinflúensan var Hong Kong inflúensan blanda fuglaflensu og inflúensu sem berst í menn. Um allan heim lést ein milljón manns úr Hong Kong inflúensunni sem herjaði á heimsbyggðina á árunum 1968-1969. Hún barst til Íslands árið 1968.
SPÆNSKA VEIKIN
3. Spænska veikin: Ónæmiskerfið gekk berserksgang
Fjöldi látinna: 50-100 milljónir.
Eftir að fyrri heimsstyrjöld lauk tóku ungir uppgjafarhermenn skyndilega að hrynja niður.
Næstu tvö árin á eftir geisaði fyrsti þekkti heimsfaraldurinn með þeim afleiðingum að allt að fimmtungur jarðarbúa lést.
Seinni tíma rannsóknir hafa leitt í ljós að veiki þessi sem minnti um margt á flensu, olli því að ónæmiskerfið sendi allt að 150 ólík mótefni til atlögu á sama tíma.
Viðbrögð þessi lýsa sér sem röskun ónæmisviðbragða og herjar einkum á unga menn með heilbrigt ónæmiskerfi.
Fyrir bragðið sluppu börn, veiklaðir og eldri borgarar betur frá spænsku veikinni.
Svínaflensufaraldurinn árið 2009 var, eins og spænska veikin, inflúensa A – einnig kölluð H1N1.
Hins vegar var svínaflensan mun hættuminni en spænska veikin. Samt er talið að allt að 280.000 manns hafi látist af völdum svínaflensu.
Spænska veikin barst til Íslands árið 1918 og létust yfir 500 manns úr spænsku veikinni hér á landi.
SVARTI DAUÐI
2. Svartidauði: Dró þriðjung íbúa Evrópu til dauða
Fjöldi látinna: Allt að 200 milljónir.
Mjög miklar innri blæðingar, kýli á stærð við epli, svo og drep.
Áður en sýklalyf voru fundin upp eyddi farsótt þessi af skelfilegum og banvænum krafti stórum hluta íbúa í Evrópu, æ ofan í æ, á árunum milli 1300 og 1800.
Svartidauði átti rætur að rekja til Y.pestís-bakteríunnar sem barst til manna með flóm. Bakteríu þessari tókst með klækjabrögðum að bæla viðnámsgetu ónæmiskerfisins, m.a. framleiðslu mótefna og bakterían deyddi síðan hýsil sinn.
Svartidauði er talinn hafa borist til Íslands árið 1402.
Ekki er vitað með vissu hversu margir dóu á Íslandi vega svartadauða en sumir segja að allt að tveir þriðju Íslendinga hafi látist.
Þessi litla plágubaktería herjaði nokkrum sinnum á jörðinni og lendir í þriðja sæti yfir verstu farsóttir sögunnar.
BÓLUSÓTT
1. Bólusótt: Útrýmdi nánast heilum þjóðflokki
Fjöldi látinna: 300-500 milljónir.
Fjöldi látinna er talinn í milljónum og læknar um gjörvallan heim telja útrýmingu bólusóttarinnar eitt helsta afrek læknisfræðinnar á 20. öld.
Sjúkdómurinn geisaði í öllum heimsálfum í minnst 500 ár.
Í Suður-Ameríku útrýmdi bólusótt nánast heilum þjóðflokki og í Evrópu létust allt að 400.000 manns árlega af vökvakenndum bólum sem réðust á húðina og drápu þegar þær komust í innyfli á borð við nýru, lifur og blöðru.
Allt að 60 af hundraði fórnarlambanna létust og þeir sem lifðu af blinduðust oft í kjölfarið, auk þess sem sjúklingarnir sátu uppi með einkennandi ör á líkamanum.
Bólusótt er án efa sá smitsjúkdómur sem valdið hefur hvað mestum mannskaða á Íslandi, en hann reið yfir landið á öldum áður með jöfnu millibili tvisvar til þrisvar á öld og hafði alvarlegar afleiðingar í för með sér.
