HVAÐ ER APARTHEID?
Aðskilnaðarlögin sem í heimalandinu kölluðust „apartheid-lögin“, er samheiti yfir kynþáttamismununarlögin sem hvíti minnihlutinn í Suður-Afríku kom á árið 1948 og giltu til ársins 1994.
Orðið „apartheid“ táknar aðskilnað á tungumálinu afrikaans, þ.e. málinu sem afkomendur fyrstu hollensku landnemanna í Suður-Afríku töluðu í landinu.
Á tímum aðskilnaðarstefnunnar í Suður-Afríku gegnsýrði aðskilnaður svartra og hvítra alla þætti samfélagsins – allt frá skólum og veitingastöðum til strætóskýla og heilu hverfanna.
Hugmyndafræðin að baki kynþáttamismununni átti að tryggja algjör yfirráð hvítra í landinu og að þeir réðu einu og öllu í samfélaginu.
Eða líkt og ónafngreindur ráðherra í ríkisstjórninni á að hafa sagt árið 1978: „Ef stjórnmál okkar eiga að leiða af sér rökrétta niðurstöðu, verður ekki einn einasti þeldökkur íbúi landsins með suðurafrískan ríkisborgararétt“.
Þess ber þó að geta að aðskilnaðarlögin komu ekki flatt upp á þeldökka íbúa landsins, heldur var aðskilnaðarstjórnarfarið bein afleiðing margra alda kúgunar hvíta mannsins á þeim svörtu.
HVAÐ LEIDDI TIL AÐSKILNAÐARSTEFNUNNAR
Aðskilnaðarstefnan var undir áhrifum nasisma
Holland lagði Suður-Afríku undir sig sem nýlendu árið 1652 og hneppti í þrældóm eða myrti stóran hluta upprunalegu íbúanna.
Næstu áratugina á eftir settust þúsundir Hollendinga að í Suður-Afríku. Hollendingarnir kölluðust „Búar“ í Suður-Afríku en um 60% hvítra íbúa Suður-Afríku í dag eiga rætur að rekja til Búanna.
„Engin leið er að verjast árásum villtra dýra með berum hnefum“
Nelson Mandela um aðskilnaðarstjórnina
Í upphafi 19. aldar setti Bretland á laggirnar sína eigin nýlendu í Höfðaborg. Bretar afnumdu þrælahald árið 1834 og gerðu verslunarsamninga við innfæddu íbúana.
Þetta hugnaðist ekki hollensku Búunum sem höfðu löngum lagt stund á þrælahald og höfðu engan áhuga á að láta svörtum íbúum eftir nokkurt vald.
Í því skyni að aðskilja sjálfa sig frá nýju bresku landnemunum fóru Búarnir að kalla sig „Afríkana“, hugtak sem enn loðir við þá.
Árið 1913 samþykktu hvítu höfðingjarnir í Suður-Afríku hin svokölluðu frumbyggjalandslög. Hér dreifðu þeir sjö prósentum af landinu í Suður-Afríku til innfæddra ættbálka (merktir með litum á kortinu), á meðan þeir settust sjálfir að á þeim 93 prósentum sem eftir voru.
Eftir að Búar höfðu lotið í lægra haldi fyrir Bretum í Búastríðinu (1899 til 1902) gáfu Búarnir sig á vald breskum yfirráðum.
Næstu árin eftir það tókst að koma á sáttum og sameiningu hvítu þjóðarbrotanna tveggja í Suður-Afríku.
Árið 1910 samþykkti Bretland, í samráði við Búana, nýja stjórnarskrá fyrir Suðurafríska sambandslýðveldið sem veitti svörtum íbúum landsins nánast engin borgararéttindi.
LESTU EINNIG
Árið 1948 komust Búar til valda í Suður-Afríku, þegar flokkur þeirra, Suðurafríski þjóðarflokkurinn, vann kosningarnar. Búar sem höfðu notið aðstoðar Þjóðverja meðan á Búastríðinu stóð, voru að sumu leyti hliðhollir kynþáttaaðskilnaðarstefnu nasista.
Eftir kosningasigurinn innleiddi nýja ríkisstjórnin í Suður-Afríku aðskilnaðarstefnu sem reyndi ekki einu sinni að dylja hrifningu sína á nasistastjórninni sem nýverið hafði verið við lýði í Þýskalandi.
Á tímum aðskilnaðarstefnunnar í Suður-Afríku gegnsýrði aðskilnaður svartra og hvítra alla þætti samfélagsins – allt frá skólum og veitingastöðum til strætóskýla og heilu hverfanna.
Aðskilnaðarstefnan
Frá árinu 1910 og langt fram á níunda áratug síðustu aldar, innleiddu stjórnvöld í Suður-Afríku röð laga sem mismunuðu þeldökkum og tryggðu hvítum efnahagsleg og pólitísk yfirráð.
Hér fylgir yfirlit yfir helstu lög aðskilnaðarstefnunnnar:
- South Africa Act, 1909: Fyrsta stjórnarskrá Suður-Afríku, sem kvað á um að landinu skyldi stjórnað af alhvítu þingi.
- Natives Land Act, 1913: Lög um að 93 prósent lands í Suður-Afríku tilheyrði hvítum minnihluta landsins. Þeldökkir áttu aðeins tilkall til sjö prósenta lands.
- Natives (Urban Areas) Act (þéttbýli), 1923: Sett í lög að mismunandi hópar ættu að búa á mismunandi stöðum í borgum og að svartir þyrftu að hafa sérstakt leyfi til að búa í borgunum.
- Native Laws Amendment Act, 1937: Útvíkkun á gildandi lögum sem kröfðust þess að svartir hefðu meðferðis vegabréf til ferðalaga utan svæða sem þeim hafði verið úthlutað. Allt að 800.000 blökkumenn voru handteknir á hverju ári fyrir að brjóta þessi lög.
- Prohibition of Mixed Marriages Act, 1949: Lögin bönnuðu hjónabönd fólks af mismunandi kynþáttum.
- Group Areas Act, 1950: Gerðu það að verkum að lög um kynþáttaaðskilnað gilti í Suður-Afríku allri þ.e. bæði þéttbýli og dreifbýli. Hvert einasta svæði á kortinu var því skipt eftir því hverjir fengu að búa þar og hverjir þurftu að hafa vegabréf til að fá að vera á hverju svæði fyrir sig, til dæmis vegna vinnu.
- Immorality Ammendment Act, 1950: Kynferðisleg samskipti fólks af mismunandi kynþáttum voru bönnuð.
- Reservation of Separate Amenities Act, 1953: Lögboðið að hvítir og svartir ættu að vera aðskildir á opinberum stöðum eins og rútum, almenningsgörðum o.s.frv.
- Separate Representation of Voters Act, 1956: Lögin sviptu þeldökkum kosningarétti.
- Bantu Homelands Citizenship Act, 1970: Lögin kváðu á um að allir svartir Suður-Afríkubúar ættu að vera ríkisborgarar í svokölluðu heimalandi. Þeir voru því ekki formlega ríkisborgarar Suður-Afríku sem þýddi að yfirvöld áttu auðveldara með að svipta þá réttindum sínum.
- South African Constitution, 1983: Stækkun stjórnarskrárinnar í Suður-Afríku kom á fót sérstökum þjóðþingum fyrir hvíta, litaða og asíska Suður-Afríkubúa, en ekki fyrir svarta, sem opinberlega voru ekki lengur Suður-Afríkubúar, heldur ríkisborgarar eigin „heimalanda“.
HVERNIG VAR FYRIR SVARTA AÐ BÚA VIÐ AÐSKILNAÐARSTEFNUNA?
Mótmæli enduðu í blóðbaði
Aðskilnaðarstefnan fól í sér löglega kynþáttamismunun. Kerfið fól það í sér að svörtum var bannað að búa á svæðum þar sem meirihluti íbúanna var hvítur.
Svörtum var enn fremur bannað með lögum að ganga í hjónaband með hvítum og þeir máttu hvorki borða, drekka né baða sig á sömu stöðum og hvítir íbúar landsins.
Á árunum upp úr 1950 hófu svartir íbúar landsins að setja upp götuvirki undir stjórn elsta stjórnmálaafls þeldökkra í landinu, Afríska þjóðarráðsins (ANC). Þeir sniðgengu verslanir í eigu hvítra, lögðu niður vinnu og fóru í friðsamlegar mótmælagöngur.
69 þeldökkir karlar, konur og börn voru myrt á grimmilegan hátt af lögreglu í friðsamlegum mótmælum í suðurafríska bænum Sharpeville árið 1960.
Óskir um endurbætur mættu miklum hrottaskap af hálfu yfirvalda og lögreglu. Mótmælendur voru barðir og þeim varpað í fangelsi.
Árið 1960 myrti hvíta lögreglan í Suður-Afríku 69 þeldökka karla, konur og börn sem mótmæltu aðskilnaðarstefnunni í bænum Sharpeville.
Blóðbaðið hrinti af stað alþjóðlegri gagnrýni á aðskilnaðarstefnuna sem átti svo eftir að aukast til muna næstu áratugina.
HVAÐA HLUTVERKI GEGNDI NELSON MANDELA Á TÍMUM AÐSKILNAÐARSTEFNUNNAR?
Meðal mótmælendanna í Sharpeville var Nelson Mandela, einn af helstu leiðtogum Afríska þjóðarráðsins.
Eftir blóðbaðið í Sharpeville breytti Nelson Mandela um stefnu en hann hafði til þessa aðhyllst friðsamleg mótmæli sem breyttust þarna í ofbeldisfull skemmdarverk gegn ríkisstjórninni.
Nelson Mandela greiðir atkvæði í lýðræðislegum kosningum árið 1994.
Líkt og Nelson Mandela sjálfur orðaði það: „Engin leið er að verjast árásum villtra dýra með berum hnefum“.
Árið 1962 var Nelson Mandela, þá 44 að aldri, hnepptur í varðhald og dæmdur í fimm ára fangavist fyrir skemmdarverk í hæstarétti landsins. Þremur árum síðar var dómnum breytt í ævilangt fangelsi.
Fangelsun Nelsons Mandela vakti gríðarmikla athygli um gjörvallan heim og mótmælin gegn aðskilnaðarstjórninni í Suður-Afríku jukust um heim allan.
Árið 1973 fordæmdu Sameinuðu þjóðirnar aðskilnaðarstjórnina opinberlega.
HVENÆR LAUK AÐSKILNAÐARSTEFNUNNI?
Illur andi aðskilnaðarstefnunnar enn á sveimi
Fallið var frá aðskilnaðarstefnunni opinberlega árið 1991 en viðræðurnar voru þegar hafnar ári áður.
Hinn 1. febrúar 1990 nam síðasti hvíti forseti landsins, F.W. de Klerk, bannið gegn Afríska þjóðarráðinu úr gildi og náðaði Nelson Mandela skilyrðislaust.
Fjórum árum síðar, 10. maí 1994, bar Mandela sigur úr býtum í forsetakosningunum fyrir hönd Afríska þjóðarráðsins og var kjörinn fyrsti þeldökki forseti landsins, þá 75 ára að aldri.
Þó svo að aðskilnaðarstefnan hafi verið numin úr gildi fyrir 30 árum er enn gerður mikill greinarmunur á hvítum og svörtum í Suður-Afríku.
Þegar aðskilnaðarstefnan var lögð af stóð til að færa 30 hundraðshluta af landareignum hvítra aftur í hendur svartra. Í dag hafa innan við tíu hundraðshlutar verið afhentir svarta meirihlutanum.
Fátækt er enn sem áður fyrst og fremst vandamál svörtu íbúanna og árið 2018 lýsti Alþjóðabankinn því yfir að hvergi í heimi ríkti jafnmikill ójöfnuður og einmitt í Suður-Afríku.
Fimm mikilvægar persónur á tímum aðskilnaðarstefnunnar
1. Nelson Mandela
Barðist fyrir frelsi þeldökkra með Afríska þjóðarráðinu, í varðhaldi frá 1962 til 1990 og kjörinn fyrsti þeldökki forseti Suður-Afríku frá 1994 til 1999.
2. F.W. de Klerk
Síðasti forseti aðskilnaðarstefnunnar í Suður-Afríku. Náðaði Nelson Mandela árið 1994 og hlaut friðarverðlaun Nóbels ásamt Mandela.
3. Desmond Tutu
Fyrsti þeldökki erkibiskupinn í Suður-Afríku sem varð þekktur fyrir friðsamleg mótmæli gegn aðskilnaðarstefnunni. Fékk friðarverðlaun Nóbels árið 1984.
4. Hendrik Verwoerd
Forsætisráðherra Suður-Afríku á árunum 1958 til 1966. Hann var kallaður hönnuðurinn á bak við aðskilnaðarstefnuna.
5. Helen Suzman
Helsti hvíti andstæðingur aðskilnaðarstefnunnar í Suður-Afríku. Hún var kjörin á þing árið 1953 og var allt til ársins 1961 eini frjálslyndi meðlimur stjórnarandstöðunnar. Hún var tvisvar sinnum tilnefnd til friðarverðlauna Nóbels.
