HVAÐ ERU SÞ?
Fáni Sameinuðu þjóðanna blaktir við höfuðstöðvar samtakanna í New York.
Fáninn er á bláum grunni og sýnir jörðina okkar, umkringda tveimur ólífuviðargreinum. Ólífugreinarnar eru tákn friðar og heimskortið á að tákna alla jarðarbúa.
Allar götur frá stofnun SÞ hinn 24. október 1945, í kjölfarið á seinni heimsstyrjöld, hafa þessi fjölþjóðlegu samtök lagt allt kapp á að uppfylla viðmið sín og að gera heiminn friðsamlegri.
Aðildarlöndin eru í dag alls 193 sem táknar að hartnær allar þjóðir heims eigi aðild að samtökunum. Þjóðirnar í SÞ skuldbinda sig til að beita alþjóðlegu samstarfi og sameiginlegum öryggisaðgerðum til að varðveita frið.
Þjóðir sem eiga aðild að SÞ verða að undirrita sáttmála SÞ.
Sáttmáli Sameinuðu þjóðanna kveður á um fjögur markmið:
- að viðhalda friði á alþjóðavísu;
- að þróa vinsamleg tengsl meðal þjóða;
- að eiga samstarf um lausn alþjóðlegs vanda;
- að stuðla að virðingu fyrir mannréttindum, auk þess að samræma hvernig þjóðirnar nái þessum markmiðum fram.
HVERJIR STOFNUÐU SÞ
Lagður grunnur að SÞ í stríðinu
Hinn 30. október 1943 þinguðu fulltrúar Kína, Sovétríkjanna, Bretlands og Bandaríkjanna í Moskvu og sammæltust um að setja á laggirnar fjölþjóðleg samtök þegar stríðinu lyki sem hefðu það að leiðarljósi að varðveita frið.
Samkomulag þetta gekk undir heitinu Moskvu-yfirlýsingin og næstu árin var lagður grunnur að Sameinuðu þjóðunum.
Undirstöðureglur samtakanna voru hins vegar ekki staðfestar fyrr en á San Francisco-ráðstefnunni (25. apríl – 26. júní 1945).
51 þjóð undirritaði sáttmála Sameinuðu þjóðanna 26. júní árið 1945. Í dag er upprunalegi sáttmálinn geymdur í þjóðskjalasafni Washington DC.
Fulltrúar alls 50 landa tóku þátt í San Francisco-ráðstefnunni. Þar var lagður grunnur að sáttmála SÞ og alþjóðadómstólnum en um er að ræða helstu lagastofnun samtakanna.
Alþingi Íslendinga samþykkti 25. júlí 1946 að sótt yrði um aðild Íslands að Sameinuðu þjóðunum og þann 19. nóvember 1946 var Ísland boðið velkomið. Finnar þurftu hins vegar að bíða með að fá aðild sína samþykkta allt til ársins 1955 en umsókn þeirra um aðild (frá árinu 1947) dróst vegna kalda stríðsins.
HVER ERU MARKMIÐ SÞ?
SÞ ætlað að bæta andrúmsloftið
Heimsmarkmið SÞ voru samþykkt í New York hinn 25. september 2015.
Um er að ræða alls 17 aðalmarkmið og 169 undirmarkmið sem hafa þann tilgang að vinna bug á ójöfnuði í heiminum og að styrkja versnandi loftslag heimsins með pólitískum vilja og betri forgangsröðun auðlindanna.
17 heimsmarkmið SÞ eru:
- Útrýma allri fátækt í heiminum.
- Útrýma hungri, tryggja fæðuöryggi og bæta næringu og stuðla að sjálfbærum landbúnaði.
- Stuðla að heilbrigðu líferni og vellíðan fyrir alla aldurshópa.
- Tryggja jafnan aðgang allra að gæðamenntun og stuðla að möguleikum allra til símenntunar.
- Ná jafnrétti kynjanna og efla réttindi og tækifæri kvenna og stúlkna.
- Tryggja að allir hafi aðgang að vatni og hreinlætisaðstöðu og að því sé stjórnað á sjálfbæran hátt.
- Tryggja að allir hafi aðgang að áreiðanlegri, sjálfbærri og nútímalegri orku á viðráðanlegu verði.
- Stuðla að viðvarandi, sjálfbærum hagvexti fyrir alla, atvinnutækifæri og mannsæmandi vinnu til handa öllum.
- Byggja upp öfluga innviði, stuðla að iðnvæðingu og styðja við nýsköpun.
- Draga úr ójöfnuði innan landa og milli landa.
- Gera borgir, samfélög og byggðir örugg, öflug og sjálfbær.
- Tryggja sjálfbæra neyslu og framleiðsluform.
- Bregðast skjótt við og berjast gegn loftslagsbreytingum og afleiðingum þeirra.
- Varðveita og tryggja sjálfbæra nýtingu á heimshöfunum og auðlindum þeirra.
- Vernda, endurheimta og styðja við sjálfbæra nýtingu vistkerfa á landi, berjast gegn eyðimerkurmyndun, stöðva eyðingu jarðvegs og sporna við hnignun á líffræðilegrar fjölbreytni.
- Styðja við friðsamleg samfélög án aðgreiningar. Veita öllum aðgang að réttaröryggi og byggja upp skilvirkar, ábyrgar stofnanir á öllum stigum.
- Styrkja alþjóðlegt samstarf um sjálfbæra þróun og auka leiðir til að ná markmiðunum.
Einn þeirra sem þátt tóku í samþykkt heimsmarkmiðanna sautján var fyrrum forseti Bandaríkjanna, Barack Obama.
Í ræðu sem hann hélt í tengslum við samþykkt heimsmarkmiðanna lagði hann áherslu á að vinnan við að uppfylla markmiðin yrði þyrnum stráð en að við hefðum ekki ráð á að taka ekki þátt:
„Við beitum engum sjálfsblekkingum í tengslum við áskoranirnar sem við stöndum frammi fyrir. Við vitum hins vegar fyrir víst að þetta er nokkuð sem við erum skuldbundin til að gera og að það er aðild okkar að mannkyninu sem þvingar okkur til aðgerða“.
Myndskeið: Hlustaðu á ræðu Barack Obama hjá SÞ
HVAÐ ER MANNRÉTTINDASÁTTMÁLI SÞ?
Árið 1948 sömdu Sameinuðu þjóðirnar alheimsyfirlýsingu um mannréttindi sem samanstendur af 30 greinum eða innihaldsatriðum.
Mannréttindin eru talin upp í fyrstu grein yfirlýsingarinnar, þar sem segir „sérhver manneskja er borin frjáls og jöfn öðrum að virðingu og réttindum. Allir eru gæddir skynsemi og samvisku og ber að breyta bróðurlega hverjum við annan“.
Ein aðalhvatamanneskjan að gerð Mannréttindayfirlýsingar Sameinuðu þjóðanna árið 1948 var Eleanor Roosevelt fyrrum forsetafrú Bandaríkjanna.
Yfirlýsingin er ekki lagalega bindandi en árið 1966 samþykktu SÞ tvo mannréttindasáttmála til verndar borgaralegum og pólitískum réttindum sem hafa það markmið að vernda frelsi og virðingu einstaklingsins.
Efnahagsleg, félagsleg og menningarleg réttindi fela í sér kröfur til ríkisins um að standa vörð um og að gera jákvæðar ráðstafanir til að tryggja grundvallarlífsskilyrði borgaranna.
HVAÐA LÖND ERU EKKI MEÐLIMIR Í SÞ?
Fjögur ríki utan SÞ
Alls fjögur ríki standa utan við þetta góða bræðralag Sameinuðu þjóðanna, þ.e. Kósóvó, Tævan, Palestína og Vatíkanið.
Kósóvó lýsti yfir sjálfstæði frá Serbíu árið 2008 og hefur sótt um aðild að SÞ allar götur síðan. Nokkur aðildarríkjanna eru hins vegar mótfallin inngöngu Kósóvó, m.a. Rússland og Kína sem eiga sæti í öryggisráði SÞ og geta fyrir bragðið beitt neitunarvaldi gegn aðildinni.
Tævan var með aðild að SÞ undir heitinu Kína allt til ársins 1971 þegar landið glataði sæti sínu til Alþýðulýðveldisins Kína sem lýst hefur verið sem lögmætum aðila.
Palestínska sjálfsstjórnin sótti síðast um aðild sem fullvalda ríki árið 2014 en einungis átta af alls fimmtán aðildarríkjum að öryggisráðinu samþykktu umsókn þeirra.
Vatíkanið er einfaldlega ekki aðili að SÞ sökum þess að rómversk-kaþólska kirkjan yrði þá að gæta hlutleysis hvað trúmál áhrærir. Vatíkanið hefur notið þeirrar sérstöðu að vera eina sjálfstæða ríki heims sem hefur varanlegan áheyrnarfulltrúa í SÞ.
5 undirstöðuráð innan SÞ
● Allsherjarþingið er mikilvægasta stofnunin innan SÞ en þar geta aðildarríkin sagt álit sitt á hvaða málefni sem er.
● Öryggisráðið hefur aðeins yfir að ráða 15 aðildarríkjum og fjallar einungis um málefni tengd friði og öryggi.
● Efnahags- og félagsmálaráðið samanstendur af 54 aðildarríkjum og fjallar einvörðungu um efnahagslegan vanda og málefni af félagslegum toga.
● Alþjóðadómstóllinn hefur yfir að ráða 15 dómurum sem öryggisráðið og allsherjarþingið tilnefna. Einungis ríki en ekki einstaklingar geta flutt mál fyrir dómstólnum.
● Aðalskrifstofan tekur til allra starfsmanna SÞ og hefur mikilvægt hlutverk í að setja stefnuna fyrir áhersluatriði og ákvarðanatöku í deildum SÞ.
AÐILDARRÍKI SÞ
Hér er hægt að sjá öll aðildarríki SÞ í stafrófsröð og hvaða ár þau urðu meðlimir:
- Afganistan – 1946
- Albaní – 1955
- Alsír – 1962
- Andorra – 1993
- Angóla – 1976
- Antígva og Barbúda – 1981
- Argentína – 1945
- Armenía – 1992
- Aserbaídsjan – 1992
- Ástralía – 1945
- Austurríki – 1955
- Austur-Tímor – 2002
- Austur Kongó – 1960
- Bahama-eyjar – 1973
- Bahrain – 1971
- Bangladesh – 1974
- Barbados – 1966
- Bandaríkin – 1945
- Belgía – 1945
- Belize – 1981
- Benin – 1960
- Bhutan – 1971
- Bólivía – 1945
- Bosnía – Hersegóvína 1992
- Botsvana – 1966
- Brasilía – 1945
- Brúnei – 1984
- Búlgaría – 1955
- Burkína Fasó – 1960
- Búrúndí – 1962
- Danmörk – 1945
- Djíbútí – 1977
- Dóminíka – 1978
- Dóminíkanska lýðveldið – 1945
- Ekvador – 1945
- Egyptaland – 1945
- El Salvador – 1945
- Erítrea – 1993
- Eistland – 1991
- Eþíópía – 1945
- Fídíeyjar – 1970
- Filippseyjar– 1945
- Finnland – 1955
- Fílabeinströndin – 1960
- Frakkland – 1945
- Gabón – 1960
- Gambía – 1965
- Georgía – 1992
- Ghana – 1957
- Grenada – 1974
- Grikkland – 1945
- Gvatemala – 1945
- Gínea – 1958
- Gínea-Bissá – 1974
- Grænhöfðaeyjar – 1975
- Gvæjana– 1966
- Haíti – 1945
- Holland – 1945
- Hondúras – 1945
- Hvíta- Rússland – 1945
- Indland – 1945
- Indónesía – 1950
- Írak – 1945
- Íran – 1945
- Írland – 1955
- Ísland – 1946
- Ísrael – 1949
- Ítalía – 1955
- Jamaíka – 1962
- Japan – 1956
- Jemen – 1947
- Jórdanía – 1955
- Kasakstan – 1992
- Kenía – 1963
- Kína – 1945
- Kirgisistan – 1992
- Kiribatí – 1999
- Króatía – 1992
- Kúveit – 1963
- Kambódía – 1955
- Kamerún – 1960
- Kanada – 1945
- Katar – 1971
- Kólumbía – 1945
- Kómoreyjar – 1975
- Kongó – 1960
- Kosta Ríka – 1945
- Kúba – 1945
- Kýpur – 1960
- Laos – 1955
- Lesótó – 1966
- Lettland – 1991
- Líbanon – 1945
- Líberia – 1945
- Líbýa – 1955
- Liechtenstein – 1990
- Litháen – 1991
- Lúxemborg – 1945
- Madagaskar – 1960
- Mið-Afríkulýðveldið – 1960
- Malaví – 1964
- Malasía – 1957
- Maldívaeyjar – 1965
- Malí – 1960
- Malta – 1964
- Marokkó – 1956
- Marshall-eyjar – 1991
- Máretanía – 1961
- Máritíus – 1968
- Mexíkó – 1945
- Miðbaugs-Gínea – 1968
- Míkrónesía – 1991
- Moldóva – 1992
- Mónakó – 1993
- Mongólía – 1961
- Mósambík – 1975
- Mjanmar (áður Búrma) – 1948
- Namibía – 1990
- Nárú – 1999
- Nepal – 1955
- Nýja Sjáland – 1945
- Níkaragúa – 1945
- Níger – 1960
- Nígeria – 1960
- Norður-Makedónía – 1993
- Norður-Kórea – 1991
- Noregur – 1945
- Óman – 1971
- Pakistan – 1947
- Palá – 1994
- Panama – 1945
- Papúa Nýja-Gínea – 1975
- Paragvæ – 1945
- Perú – 1945
- Pólland – 1945
- Portúgal –1955
- Rúmenía – 1955
- Rússland – 1945
- Rúanda – 1962
- Salomón-eyjar – 1978
- Sameinuðu arabísku furstadæmin – 1971
- Sambía – 1964
- Samóa – 1976
- San Marínó – 1992
- Saó Tóme og Prinsípe – 1975
- Sádi-Arabía – 1945
- Sviss – 2002
- Senegal – 1960
- Serbía – 2006
- Seychelles-eyjar – 1976
- Sierra Leone – 1961
- Simbabve – 1980
- Singapúr – 1965
- Síle – 1945
- Slóvakía – 1993
- Slóvenía – 1992
- Sómalía – 1960
- Spánn – 1955
- Srí Lanka – 1955
- St. Kitts og Nevis – 1983
- St. Lucia – 1979
- St. Vincent og Grenadíneyjar – 1980
- Stóra-Bretland – 1945
- Súdan – 1956
- Súrínam – 1975
- Svartfjallaland – 2006
- Svíþjóð – 1946
- Svasíland – 1968
- Suður-Afríka – 1945
- Suður-Kórea – 1991
- Suður-Súdan – 2011
- Sýrland – 1945
- Tadsjikistan – 1992
- Tansanía – 1961
- Tsjad – 1960
- Taíland – 1946
- Tékkland – 1993
- Tógó – 1960
- Tonga – 1999
- Trínidad og Tóbagó – 1962
- Túnis – 1956
- Túrkmenistan – 1992
- Túvalú – 2000
- Tyrkland – 1945
- Þýskaland – 1973
- Úganda – 1962
- Úkraína – 1945
- Ungverjaland – 1955
- Úrúgvæ – 1945
- Úsbekistan – 1992
- Vanúatú – 1981
- Venesúela – 1945
- Víetnam – 1977
