Hvað er samkennd?
Vinsamlegt klapp á öxl er til marks um samkennd sem felur í sér mikilvæga tengingu milli einstaklinga í samfélaginu og í öllu félagslegu samhengi.
Með samkennd er átt við það að geta sett sig í spor annarra og skilið hvernig þeim líður.
Hvað á sér eiginlega stað í heilanum þegar við stöndum andspænis sársauka eða sorg sem aðrir verða fyrir? Hefur okkur lærst að sýna samkennd eða er eiginleikann að finna í erfðaefni okkar? Hvernig er unnt að greina fólk sem skortir getuna til að sýna samúð?
Kynnið ykkur samkennd hér í greininni.
Hvað leysir samkennd úr læðingi?
Þegar meðbræður finna fyrir sársauka verðum við þess ekki sjálf áskynja líkamlega.
Þess í stað virkjast skynhrif á nokkrum stöðum í heila, t.d. af völdum barnsgráts eða þess að sjá myndir af börnum í stríðshrjáðum löndum og samanlögð skynhrifin leysa úr læðingi tilfinningaviðbrögð.
Ef marka má taugasérfræðinga geta ýmiss konar áhrif orsakað samkennd, m.a.:
- Svipbrigði
- Líkamleg líðan annarra
- Líkamsburður
- Sameiginlegar minningar
- Merkingarfræðileg hugtök eða frásagnir
Nokkrar gerðir samkenndar
Vísindamenn greina á milli tveggja gerða samkenndar:
- Hugræn samkennd er getan til að skilja sjónarmið annarra og hugarástand – og m.a. að samsama sig við tilbúnar persónur.
- Óyrt samkennd tekur til getunnar til að sýna viðeigandi tilfinningar gagnvart hugarástandi annarra, t.d. samúð og meðaumkun.
Óyrt (rautt) og hugræn (blátt) samkennd virkja hvor sitt svæði heilans en tiltekin svæði skarast raunar (grænt). Þverskurðurinn til vinstri sýnir að óyrt samkennd (rautt) virkjar m.a. ACC en um er að ræða svæði þar sem m.a. er unnið úr tilfinningum. Í DLPFC (blátt) sem sýnt er í miðjunni, stjórnar heilinn m.a. óhlutbundnum hugsunum.
Þó svo að gerðirnar séu nátengdar er engu að síður mikill munur á þeim. Til dæmis er unnt að verða tilfinningalega hrærður yfir aðstæðum annarra án þess eiginlega að skilja þær.
Í viðamikilli rannsókn sem unnin var árið 2019 kom t.d. í ljós að fólk vanmetur almennt getu sína til að sýna samkennd.
Er samkennd meðfædd eða áunnin?
Sá eiginleiki að finna fyrir samkennd eða að skorta hana, er breytilegur frá einum til annars. Í gegnum tíðina hefur þetta leitt til umræðna um hvort eiginleikinn eigi rætur að rekja til erfða eða umhverfis.
Nú hafa vísindamenn komist að raun um að báðir þættir hafa áhrif.
Sálfræðingar hafa rannsakað í áraraðir hversu mikil áhrif þættir á borð við kyn, aldur og uppeldi hafi á getu okkar til að sýna samkennd.
Sálræn áföll hafa áhrif á samkennd.
Vísindin hafa leitt í ljós að börn frá þriggja ára aldri læra að sýna samkennd með því að fylgjast með öðrum.
Ef við hugsum okkur börn sem t.d. alast upp í stríði þá virkjast ekki sömu heilastöðvar í þeim og öðrum börnum þegar öllum eru sýndar myndir af óförum annarra.
Þess má þó geta að unnt er að læra að sýna samkennd með æfingum á fullorðinsárum.
Samkennd er greinanleg í erfðavísunum
Í rannsókn sem gerð var árið 2018 kom í ljós í fyrsta sinn að samkennd ræðst enn fremur af erfðavísum.
Alls 46.000 þátttakendur tóku þátt í rannsókninni, þar sem spurningar voru notaðar til að mæla hversu mikla samkennd þeir væru færir um að sýna. Niðurstöðurnar voru bornar saman við erfðaefni þátttakendanna.
Þeir einstaklingar sem höfðu yfir að ráða mikilli samkennd voru með sameiginleg afbrigði í erfðaefni og vísindamennirnir drógu þá ályktun að minnst tíu prósent af getunni til að finna fyrir samkennd eigi rætur að rekja til arfberanna.
Einstaklingar sem höfðu yfir að ráða takmörkuðum erfðaeiginleikum til að finna fyrir samúð og höfðu jafnframt alist upp í umhverfi þar sem samúð var takmarkað látin í ljós, voru í mestri hættu hvað snerti skort á samkennd.
Prófanir hafa leitt í ljós að takmörkuð samkennd tengist aukinni hættu á geðrænni greiningu.
Geðlæknar nefna í þessu sambandi sjálfsaðdáun, andfélagslega hegðun og félagslega persónuleikaröskun.
Í daglegu tali eru slíkir einstaklingar sagðir vera sjálfsdýrkendur, siðblindir og andfélagslegir.
Þannig má koma auga á einstakling sem skortir samkennd
Erfitt getur reynst að skilgreina og mæla hvað felst í því að skorta samkennd.
Vísindamenn hafa rannsakað sálfræðinema og samband þeirra við skjólstæðingana og hafa greint nokkur sameiginleg einkenni sem gefa til kynna skort á samkennd.
Einstaklingar án samkenndar:
- Sýna enga eða takmarkaða meðvitund um eða skilning á tilfinningum hins aðilans
- Svara oft út í hött eða reiðilegri röddu
- Skipta iðulega um umræðuefni
-Einstaklingar með takmarkaða samkennd:
- Yfirborðskennd og iðulega röng svör sem ekki endurspegla tilfinningar eða staðreyndir úr máli hins aðilans.
- Meta djúpar tilfinningar hins aðilans með óljósu orðavali í líkingu við „talsvert“, „svolítið“ og „eins konar“.
- Lýsa tilfinningum annarra ranglega og nota t.d. hugtök á borð við „reiður“ í stað „sár“ og „spenntur“ í stað „hræddur“.