Heilu fjöllin af fatnaði liggja á víð og dreif á risastóru svæði í útjaðri þurrustu eyðimerkur heims, Atacama í Síle. Þar er m.a. að finna jólapeysur og skíðaskó sem framleidd eru í löndum á borð við Kína og Bangladesh og hefur síðan verið hent ellegar ekki selst í Evrópu og Bandaríkjunum.
Ár hvert berast 59.000 tonn af fatnaði til Síle. Um það bil 20.000 tonn eru seld áfram. Afganginum er hent úti í eyðimörkinni.
Minnst 39.000 tonnum af fatnaði er fargað árlega í Atacama-eyðimörkinni. Fatnaðurinn hefur að geyma umhverfismengandi efni og rösklega 200 ár líða áður en hann brotnar niður í náttúrunni.
Þessir tilteknu sorphaugar í Síle eru til marks um tískuiðnað sem hefur farið úr böndunum. Framleiðsla fatnaðar hefur tvöfaldast á heimsvísu frá árinu 2000 og dæmi eru um að tískuhúsin sendi frá sér tvær nýjar fatalínur í mánuði.
Framleiðslunni er ætlað að seðja óheyrilega þörf okkar fyrir klæðnað. En hún gerir nefnilega gott betur en að seðja hana því þriðjungur þess sem fluttur er inn til Evrópubandalagsins selst ekki og endar þess í stað í birgðageymslum eða á sorphaugum.
Afleiðingin er sú að fataiðnaðurinn er sú iðngrein sem hvað mestri mengun veldur á heimsvísu.
Til allrar hamingju getum við sjálf unnið bug á vandanum.
Fatnaður mengar alls staðar
Fata- og skóframleiðsla á sök á allt að tíu hundraðshlutum af samanlagðri losun gróðurhúsalofttegunda heims. Einungis matvæla- og byggingariðnaður valda meiri koltvísýringslosun en við á um tískuiðnaðinn.
Stór hluti losunarinnar stafar af framleiðslu gerviefna, svo sem eins og pólýesters sem eyðir um 100 milljón tonnum af olíu ár hvert og veldur þrefalt meiri koltvísýringslosun en við á um bómull. Vandinn vex ár frá ári en gert er ráð fyrir að heimsframleiðsla á pólýester muni aukast um 47% á næstu tíu árum.
Tískuiðnaðurinn veldur hins vegar ekki aðeins mengun í andrúmsloftinu. Vísindamenn telja nefnilega að iðnaðurinn skilji eftir sig rösklega 92 milljónir tonna af úrgangi ár hvert sem m.a. endi í Atacama-eyðimörkinni í Síle.
LESTU EINNIG
Efnameðhöndlun og -litun á fatnaði og öðrum vefnaði orsakar um 20% af allri vatnsmengun heims og fatnaður á sök á 35% allrar örplastsmengunar í sjónum.
Fatnaðarframleiðslan útheimtir að sama skapi ógrynnin öll af vatni sem er notað á öllum stigum framleiðslunnar, allt frá bómullarframleiðslu yfir í meðhöndlun og litun efnanna. Vísindamenn áætla að allt að 215.000 milljörðum lítra vatns sé varið í iðngreinina ár hvert sem samsvarar fertugfaldri árlegri vatnsnotkun Bretlandseyja.
Fyrir utan þessi skaðlegu áhrif á andrúmsloftið ber einnig að huga að alvarlegum afleiðingum iðngreinarinnar á fólk. Fatnaðinn sem við kaupum er nefnilega unnt að framleiða á ódýran hátt með því að nota ódýrt vinnuafl og viðhafa slælegar vinnuaðstæður í þróunarlöndum, í líkingu við Bangladesh.
Neyslan hefur tvöfaldast á 40 árum
Þessi gífurlegu umhverfisáhrif af völdum tískuiðnaðarins má rekja beint til aukinnar eftirspurnar eftir fatnaði og skóm. Á árunum frá 1975 til 2018 jókst alheimsneysla fatnaðar úr 5,9 kg upp í 13 kg á hvert mannsbarn. Fataneysla í Bandaríkjunum tífaldaðist frá árinu 1960 til 2018.
Í dag nemur heimsneyslan rösklega 62 milljónum tonna af fatnaði á ári en gert er ráð fyrir að sú tala eigi eftir að hækka upp í 102 miljónir tonna árið 2030.
Þetta aukna fatamagn er afleiðing einkar árangursríks viðskiptalíkans sem felst í að selja sífellt meiri og ódýrari fatnað til fjöldans. Líkanið í heild sinni er háð því að neytendurnir kaupi aftur og aftur í því skyni að fylgjast með síbreytilegum tískusveiflum.
Mengun af völdum fataiðnaðarins lendir í ám og sjó, líkt og t.d. hér á myndinni frá Filippseyjum og inniheldur m.a. litarefni og þungmálma.
Mestu öfgarnar í þessu fyrirbæri má sennilega greina hjá kínverska tískurisanum Shein. Tískumerki þessu er dreift á samfélagsmiðlinum TikTok, þar sem áhrifavaldar nota myllumerkið #sheinhauls en um er að ræða mikið magn af ódýrum fatnaði sem iðulega er aðeins notaður einu sinni.
Shein er stærsta netverslun heims sem stendur og fyrirtækið sendir frá sér á bilinu 700 til 1.000 ólíkar flíkur dag hvern. Hugmyndin er sú að neytendur velji hvaða nýju afurðir verða fjöldaframleiddar í allt að 100.000 eintökum á dag.
Tískuhús villa fyrir viðskiptavinum
Sérfræðingar eru sammála um að meginvandi tískuiðnaðarins sé fólginn í fatamagninu sem er framleitt.
Á hverju ári frá árinu 2018 hefur sænska fatakeðjan H&M t.d. setið uppi með óselt fatamagn fyrir ríflega fjóra milljarða dollara. Þetta magn af óseldum fatnaði er svo gífurlegt að sænskt kolaorkuver hætti að brenna kolum árið 2017 og brenndi þess í stað einvörðungu ónotuðum fatnaði frá H&M.
Svar tískuiðnaðarins við vandamálum sem tengjast skorti á sjálfbærni hefur falist í því að reyna að fá neytendur til að kaupa sjálfbær fataefni en afleiðingin hefur því miður einungis birst í aukinni neyslu og auknum umhverfis- og loftslagsáhrifum.
Mengunarfótspor fatnaðar vegur milljarða tonna
Tískuiðnaðurinn skilur eftir sig níðþungt umhverfisfótspor ár hvert. Við höfum vegið fótsporið og sett í hlutfall við nokkra þyngstu hluti heims.
500.000 tonn af örplasti = X 50 Eiffelturnar
Örplast endar í sjónum
500.000 tonn af örplasti lenda í sjónum ár hvert eftir þvott á gerviefnafatnaði. Alls 35% af örplastsmengun í sjónum á rætur að rekja til vefnaðarvara.
63 milljónir tonna af pólýester = X 77 Golden Gate-brýr
Pólýester krefst mikils olíumagns
63 milljónir tonna af pólýester eru framleidd fyrir fatnað ár hvert. Pólýester samanstendur mestmegnis af olíu og framleiðslan krefst meira magns af olíu ár hvert en gjörvallur Spánn notar.
92 milljónir tonna af úrgangi = X 15 Keóps-píramídar
Fatnaði hent í óheyrilegu magni
92 milljónum tonna af vefnaðarúrgangi er fargað árlega og mest allt endar það á sorphaugunum. Magnið samsvarar því að öskubíll fullur af fötum sé tæmdur á hverri sekúndu.
5 milljarðar tonna af koltvísýringi = X 100 Kínamúrar
Fatnaður veldur meiri losun en flugvélar og skip
Fjórir til fimm milljarðar tonna af koltvísýringi er það magn sem fataiðnaðurinn losar ár hvert. Þetta er meira magn en af völdum losunar allra skipa og flugvéla heims samanlagt.
215 milljarðar tonna af vatni = X 1,3 Mount Everest-fjöll
Vatnsnotkun í óheyrilegu magni
215 milljarðar tonna vatns fara í fataframleiðslu ár hvert. Þetta nemur 1,7 milljarðfaldri vatnsnotkun á venjulegu evrópsku heimili.
LESTU EINNIG
Rannsókn ein sem gerð var á árinu 2022 leiddi í ljós að 59% af sjálfbæru framtaki og framleiðsluvörum sem tískuiðnaðurinn skreytti sig með byggði annað hvort á fölskum eða villandi upplýsingum en þessi tala hækkaði reyndar upp í 91% þegar H&M áttu í hlut.
Eftirspurn eftir sjálfbærni er raunverulega fyrir hendi. Ef marka má rannsókn á neysluvenjum ungs fólks hafa 65% þeirra áhyggjur af umhverfinu og alls 85% segjast einvörðungu myndu kaupa sjálfbærar afurðir.
Aukin eftirspurn eftir notuðum fatnaði endurspeglast þó enn sem komið er ekki í framleiðslukeðjunni. Í raun réttri eru aðeins um 13% af öllum fataefnum endurnýtt á einhvern hátt og einungis einn hundraðshluti þess verður að nýjum fatnaði.
Breyta verður menningunni
Það hefur tekið tískuiðnaðinn langan tíma að tileinka sér sjálfbærni. Ef marka má ýmsa sérfræðinga eru breytingar þó framundan.
Fyrsta skrefið er fólgið í að gera sér grein fyrir að vandann verði fyrst og fremst unnt að leysa með því að kaupa minna af fatnaði.
Fjögur góð ráð um umhverfisvænan fatnað
Gífurleg framleiðsla á fatnaði er vandamál um gjörvallan heim. Vandamálið getum við fyrst og fremst leyst, þú og ég. Hér eru fjögur atriði sem létt geta fótspor fatnaðar á umhverfið.
1. Kaupið færri flíkur
Alls kyns fataefni skilja eftir sig þungt fótspor í umhverfinu. Það besta sem við getum gert er að kaupa minna af fatnaði. Fyrir 50 árum gat fólk komist af með helmingi færri flíkur en í dag, svo það er greinilega gerlegt.
2. Kaupið endurnýttan fatnað eða leigið föt
Í stað þess að fylgja nýjustu tísku er ráðlegt að kaupa notaðan fatnað. Með því móti er hægt að draga úr nýframleiðslu fatnaðar. Þá er enn fremur unnt að leigja föt sem nota á við sérstök tækifæri og notuð eru sjaldan.
3. Kaupið gæðafatnað og gerið við hann
Ef ætlunin er að kaupa nýjan fatnað væri ráðlegt að fjárfesta í vönduðum fatnaði. Slíkur fatnaður endist lengur og iðulega er hægt að gera við hann í stað þess að henda honum. Sumir framleiðendur bjóða ábyrgð og gera frítt við fatnaðinn.
4. Þvoið fötin sjaldnar
Ráðlegt er að þvo fötin sjaldnar og þá jafnframt í kaldara vatni. Þurrkið hann á snúru í stað þess að nota þurrkara. Þannig minnkar orkunotkunin og að sama skapi fækkar örplastsflögunum sem losna úr fatnaðinum. Fatnaðurinn slitnar jafnframt síður.
Sem dæmi má nefna þá nýjung að leigja sér föt. Í stað þess að kaupa fatnað sem við notum einungis í örfá skipti áður en við leggjum honum væri ráðlegra að leigja fatnað. Að leigutímanum loknum er fötunum svo skilað aftur og þannig geta aðrir haft ánægju af honum. Þetta er aðferð sem fataframleiðandinn Ganni hefur tileinkað sér. Ganni notar sem dæmi Levis-fatnað sem fólk hefur hent til að framleiða fatnað sem aðeins er unnt að leigja.
En ef fataleiga á að geta orðið endingargóð lausn er nauðsynlegt að veruleg menningarbreyting eigi sér stað því erfitt gæti reynst að sameina leiguaðferðina og þær ákaflega skammvinnu tískubylgjur sem tískuþróunin byggir á.
Jafnframt slíkum menningarbreytingum höfum við þó einnig þörf fyrir nýja tækni sem getur gagnast til að draga úr þeirri gífurlegu vefnaðarframleiðslu sem nú tíðkast.
Tæknin gæti gert gæfumuninn
Í framtíðinni mun fataúrgangur ekki enda á sorphaugum líkt og þeim í eyðimörkinni í Síle, heldur er gert ráð fyrir að hann verði settur í stórtækar vélar sem notaðar verða til að endurnýta fatnaðinn.
Nú þegar er unnt að endurnýta fatatrefjar að einhverju leyti með því að skera fataefnin í stórum keflum þannig að þau megi nýta sem nýtt garn. Vandinn er hins vegar sá að trefjarnar skemmast og fyrir vikið er erfiðleikum háð að nota þær aftur í framleiðslu á nýjum fatnaði. Ætlunin er að beita nýrri tækni til að uppræta vandann.
Bandaríska fyrirtækið Ambercycle gerir tilraunir með nýja tækni sem getur aðgreint vefnaðartrefjar á sameindastigi sem gerir kleift að nýta þær aftur í nýju garni. Fyrirtækið hefur sett sér það markmið að gera vefnaðarúrgang svo verðmætan að engin hætta verði á að hann lendi á sorphaugunum.
Í Finnlandi hefur fyrirtæki að nafni „Infinited Fiber“ fundið upp aðferð sem getur umbreytt notuðum sellulósatrefjum úr m.a. bómull og pappa í trefjar sem nefnast „Infinna“ og minna á efnið viskósa. Ferlið virðist vera unnt að endurtaka í það óendanlega og gert er ráð fyrir að fyrsta framleiðslan komist í gang árið 2024.
Hringrásin skiptir sköpum
Eigi okkur að takast að skapa sjálfbæra fataframleiðslu er þrennt sem hafa ber í huga, ef marka má Umhverfisstofnun Evrópu, EEA; þ.e. söfnun og endurnýting, umbætur á forðanotkun og aukin hringrás.
Flestir sérfræðingar eru sammála um að hringrásin skipti sköpum hvað lausn vandans snertir. Hringrásarefnahagur byggir á sjálfbærni í skiptingu, eignarleigu, endurnýtingu og viðgerð á fyrirliggjandi efnum og afurðum. Með þessu móti lengist líftími afurðanna.
Í raun réttri snýst þetta um að minnka úrgang eins mikið og frekast er unnt. Þegar afurð hefur verið fullnýtt skal halda efnunum gangandi í efnahagslífinu ef hægt er, þannig að þau megi nýta aftur og aftur.
Þessi hugsanagangur er sem stendur í þversögn við þá menningu tískuiðnaðarins sem byggir á því að nota og henda en er þó engu að síður þankagangur sem við sjálf getum átt þátt í að gera að veruleika.
