Öll dýr á jörðinni berjast fyrir því að koma genum sínum áfram til næstu kynslóðar og þar getur ýmis uppfinningasemi komið að gagni. Flest dýr fjölga sér með kynæxlun, þannig að tvö dýr af gagnstæðu kyni hafi mök saman.
Afkvæmi kynæxlunardýra myndast þegar kynfrumur beggja kynja sameinast í eina og afkvæmið ber því í sér gen beggja foreldra.
Sumar tegundir fjölga sér með kynlausri æxlun. Ófrjóvguð egg slíkra dýra geta þróast í lífvænlega einstakling án mökunar.
Hjá tegundum sem aðeins nýta kynlausa æxlun eru karldýr alveg óþörf og öll dýrin því kvenkyns.
Kynlaus æxlun
Hjá sumum tegundum eru karldýr alveg óþörf. Þetta gildir t.d. um halaflær og sumar tegundir förustafa og gekkóeðlna. Í þessum tegundum þroskast ófrjóvgað egg í nýjan, lífvænan einstakling. Það getur verið stór kostur að þurfa ekki að verja tíma í makaleit með öllum þeim hættum sem því fylgja.
Þar að auki getur kvendýrið eignast afkvæmi sitt þegar tíminn er hentugur þannig að afkvæmið fái næga fæðu. Kynlaus æxlun hefur þó aldrei sést meðal spendýra og meðal margra tegunda sem fjölga sér kynlaus tíðkast einnig kynæxlun, t.d. meðal kalkúna, halaflóm og gúbbafiskum.
Kynæxlun er nefnilega eina aðferðin sem tryggir að unnt sé að losna við skaðlegar stökkbreytingar í genum.
Þetta gildir t.d. um nokkrar sandeðlur og skodýr. Sameiginlegt öllum þessum dýrum er að afkvæmið verður eins og foreldrið, sem sagt eins konar klón, þar eð genin eru hin sömu.
Hrúðurkarlar festa sig en það auðveldar fjölgun að allir krabbarnir eru tvíkynja.
Til eru líka tegundir sem geta nýtt báðar aðferðirnar. Þetta gildir t.d. um sleggjuháfa og komodoeðlur sem yfirleitt fjölga sér með kynæxlun.
Kvendýrin geta þó fjölgað sér með kynlausri æxlun ef karldýr eru ekki til staðar í langan tíma. Þannig tryggir kvendýrið sér afkvæmi, þótt ekki sé kostur á maka.
Kynæxlun
Öll spendýr nota kynæxlun og það gildir líka um flesta fiska, fugla, skriðdýr og skordýr. En kynæxlunin getur verið kostnaðarsöm aðferð. Það tekur bæði tíma og fyrirhöfn og um leið orku að finna og laða til sín maka. Tímann hefði annars mátt nýta til að afla fæðu og orkunnar gæti verið þörf til að flýja rándýr.
Kynæxlun verður heldur ekki nema einstaklingar af báðum kynjum séu staddir á sama stað á sama tíma. En kostirnir eru líka miklir. Kynæxlun tryggir breytileika í erfðamenginu í stað þess að nákvæmlega sömu gen berist áfram. Þetta er mikilvæg forsenda þess að tegundir geti aðlagað breytingum í umhverfinu og þróað mótstöðum gegnum bakteríum, veirum og sníkjudýrum sem gætu eyðilagt fjölgunarhæfnina.
Ókosturinn við kynæxlun er sú að við blöndun gena er óvíst „betri“ gen frá öðru foreldrinu nái í afkvæmið.
Mörg skordýr geta líka fjölgað bæði með kynæxlun og kynlausri æxlun. Blaðlýs og halaflær fjölga sér t.d. kynlaust yfir sumarið, en þegar nær dregur hausti bætast við afkvæmi eftir kynæxlun.
Bæðin kynæxlun og kynlaus æxlun tryggja sem sagt afkvæmi og þar með viðhald tegundarinnar.
Tvíkynja dýr
Sumir ormar, skelfiskar og sniglar eru tvíkynja. Hver einstaklingur hefur þá kynfæri beggja kynja.
Þessi dýr frjóvga sig yfirleitt ekki sjálf en frjóvgun er gagnkvæm milli tveggja einstaklinga, sem skiptast á sáðfrumu við mökun. Þannig tryggja þessi dýr sér breytileika í genum næstu kynslóðar.
LESTU EINNIG
Það getur komið sér vel að vera tvíkynja, t.d. fyrir hrúðurkarla, lítil krabbadýr sem festa sig á klappir eða jafnvel skipskrokka.
Þar allir eru tvíkynja er næsti hrúðurkarl alltaf mögulegur maki. Það auðveldar æxlunina til muna þegar ekki er gerlegt að flytja sig til að finna maka.
Önnur tvíkynja dýr skipta um kyn, byrja sem karl- eða kvendýr en skipta svo yfir í hitt kynið.
Sumir ánamaðkar hafa bæði karl- og kvenkynfæri.
Algengast er að karlstigið komi á undan en dýrið verði svo kvendýr síðar á ævinni. Þetta gildir t.d. um sniglategund sem getur verið karlkyns í sex ár en skiptir þá um kyn á örfáum mánuðum.
Breytingin stafar af ferómónum í vatninu, boðefnum sem kvensniglarnir gefa frá sér. Yngstu sniglarnir, karldýrin,koma sér iðulega fyrir ofan á eldri kvensniglum.
